Sobczyk Arkadiusz, Zasady prawnej regulacji czasu pracy

Stale wzrastające koszty pracy w naturalny sposób powodują wzrost zainteresowania prawem pracy. Jednym z kluczowych elementów tego zainteresowania jest problematyka czasu pracy, albowiem jest ona ściśle związana z operacyjnym procesem zarządzania zasobami ludzkimi.

Analiza przepisów o czasie pracy nastręcza szereg trudności. W odróżnieniu od przepisów dotyczących umów o pracę, materia ta nie jest zbyt częstym przedmiotem orzekania przez Sąd Najwyższy. Wynika to stąd, że uchybienia w zakresie tej części prawa pracy nie zawsze skutkują powstaniem znacznych roszczeń materialnych. Ponadto złożoność przepisów powoduje, że są one niejasne nawet dla prawników. Do tego dochodzi wciąż niedoskonała technika legislacyjna, co prowadzi do sporów na tle najbardziej nawet podstawowych pojęć także wśród specjalistów z zakresu prawa pracy. Znakomitym przykładem jest tocząca się aktualnie dyskusja na temat pojęcia godzin nadliczbowych.

Niestety negatywną rolę w zakresie kreowania trudności w wykładni przepisów odgrywa sam ustawodawca. Praktycznie wszystkie nowelizacje, począwszy od roku 1996, dotknięte są istotnymi wadami legislacyjnymi, nieścisłościami, a nawet zawierają błędy noszące znamiona przeoczeń. Można tu wymienić kilkuletnie problemy z tzw. podwójnym dodatkiem za pracę w nadgodzinach czy też dylematy związane z pojęciem pięciodniowego i przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Ostatniej nowelizacji z listopada 2003 r. można także wiele zarzucić, wymieniając chociażby problematykę relacji pojęć doby i dnia.

Kolejną trudność związaną z analizą czasu pracy stanowi jego znaczna dyferencjacja, która przejawia się nie tylko w zróżnicowaniu podmiotowym, ale także w zakresie źródeł. Dobrym przykładem jest czas pracy kierowców, który jest przedmiotem regulacji ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. Nr 92, poz. 879 z późn. zm.). Ustawa ta w niewielkim tylko zakresie posiłkuje się kodeksem pracy.

Przepisy te weszły w życie z dniem 1 maja 2004 r., harmonizując z datą wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Ale wraz z wejściem do Unii, należy uwzględnić, że bezpośrednie zastosowanie w zakresie czasu pracy kierowców znajdzie rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego (Dz.Urz.WE L 370 z 31 grudnia 1985 r.). Równocześnie Polska związana jest umową europejską dotyczącą pracy załóg wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe (AETR) sporządzoną w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 94, poz. 1086 i 1087). Powyższe sygnalizuje jedynie złożoność regulacji prawnych na tle dyferencjacji.

Czas pracy był już przedmiotem opracowań monograficznych. Wymienić tu należy chociażby książki W. Masewicza, A. Chobota, A. Nałęcza,

S. Driczyńskiego oraz T. Nycza. Biorąc jednak pod uwagę zakres problematyki i jej wagę, jest to jednak stanowczo za mało. Niniejsza pozycja dołącza swój głos do niezbędnej w tej materii pogłębionej dyskusji.

Opracowanie niniejsze ma swój własny rys i charakterystykę. Podstawową cechą tej książki jest ukazanie problematyki czasu pracy w jego związkach z innymi instytucjami prawa pracy poprzez pryzmat zasad prawa pracy. Dotychczasowe opracowania w mniejszym zakresie prezentowały problematykę czasu pracy w takim kontekście. Zresztą ta sama uwaga dotyczy opracowań z zakresu przepisów o wynagrodze niach czy urlopach, które z kolei najczęściej pomijają kwestie związane z czasem pracy.

Uważny Czytelnik dostrzeże, że opracowanie to nie obejmuje wszelkich związków, w jakich występuje czas pracy. Można bowiem postawić generalną tezę, że wszystkie przepisy znajdują się w mniejszym lub większym związku merytorycznym z innymi. Dlatego bez trudu można dostrzec związki czasu pracy w sferze funkcjonalnej i systemowej z tzw. humanizacją prawa pracy, z zasadą uprzywilejowania i automatyzmu, z instytucją wypowiedzenia zmieniającego, normami pracy itp. W opracowaniu tym ograniczyłem się jednak do związków przepisów o czasie pracy, które bądź wynikają wprost z treści przepisów, bądź które można wywieść na podstawie analizy przepisów działu VI kodeksu pracy.

Rzetelna analiza i usystematyzowanie przepisów o czasie pracy pod kątem zasad prawa pracy wymaga także dokonania określonych czynności porządkujących oraz ukazanie problematyki czasu pracy w szerszym aspekcie. Dlatego jeden z rozdziałów pracy poświęcono ukazaniu przepisów o czasie pracy w świetle funkcji prawa pracy. Nie ulega bowiem wątpliwości, że funkcje przepisów o czasie pracy jednoznacznie rzutować będą na treść i znaczenie określonych zasad. Powyższa uwaga dotyczy w szczególności stopnia realizacji funkcji organizacyjnej prawa pracy w aspekcie przepisów o czasie pracy, albowiem funkcja ochronna tych przepisów jest bezsporna.

Przedmiotem opracowania jest w dalszej kolejności historia rozwoju przepisów o czasie pracy, co ma wymiar nie tylko faktograficzny, ale przede wszystkim służy uwypukleniu trendów ewolucji tej części prawa pracy. Jest to szczególnie istotne w kontekście toczących się dyskusji na temat tzw. liberalizacji prawa pracy.

Wreszcie dla prawidłowej analizy prawnej niezbędne jest także uporządkowanie pojęć i definicji, których na gruncie przepisów o czasie pracy jest wyjątkowo dużo. Z tego powodu materii tej należało poświęcić osobne i samodzielne fragmenty. Zupełność monografii wymaga także omówienia kwestii obowiązków i odpowiedzialności pracodawcy w związku ze stosowaniem przepisów o czasie pracy.

Przedmiotem analizy przeprowadzonej w tej pracy są, co do zasady, przepisy kodeksowe. Dyferencjacja przepisów w zakresie czasu pracy jest tak znaczna, że szersze ujęcie tematyki przekraczałoby ramy i tak już obszernego opracowania. Przy okazji omawiania poszczególnych zasad lub pojęć odnoszę się jednak dosyć obszernie do niektórych z regulacji pozakodeksowych. Dotyczy to w szczególności czasu pracy pracowników służby zdrowia oraz kierowców.

Z tych samych powodów w pracy tej nie poruszam zagadnienia tzw. nowych form zatrudnienia, a przynajmniej nie używam takiego pojęcia. Może to budzić zastrzeżenia, albowiem uelastycznianie czasu pracy jest ich kluczowym elementem. Tyle tylko, że analiza literatury w tym zakresie wskazuje, że za atypowe formy zatrudnienia uważa się czas zadaniowy, przerywany, system pracy weekendowej i zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy. Powyższe regulacje są oczywiście przedmiotem tej pracy. Nie postrzegam jednak w powyższych elementu atypowości i z tego powodu nie używam tego pojęcia. Natomiast nie były przedmiotem mojego zainteresowania systemy organizacji czasu pracy nieprzewidziane przez kodeks pracy lub niedające się na podstawie jego przepisów skonstruować.

Celem tej pracy jest wykazanie, że przepisy o czasie pracy, mające bardzo kazuistyczny charakter, poddają się precyzyjnej analizie i opisowi przez pryzmat zasad prawnych. Poniżej opracowałem katalog zasad, na jakich opiera się regulacja czasu pracy. Jest to katalog zupełny, ale nierozłączny obejmujący wszystkie przepisy o czasie pracy. Część z tych zasad, ze względu na ich szersze niż tylko dla czasu pracy znaczenie, jest znana doktrynie. Jednak szereg zasad opisowych zostało poniżej wypracowanych po raz pierwszy.

Dokonanie takiej operacji ma na celu osiągnięcie szeregu korzystnych celów z punktu widzenia dydaktyki, badań, stosowania i tworzenia prawa w tym zakresie. Z punktu widzenia dydaktyki, celem było wypracowanie takiego stopnia systematyzacji przepisów, który zmierza ku wprowadzeniu kryteriów ogólnych do szczegółowych z natury przepisów. Powyższe powinno znacznie ułatwić proces dydaktyczny, uwypuklając w procesie nauczania czasu pracy elementy logicznej spójności i mechanizmy merytorycznych zależności.

Systematyzacja według zasad pozwala także na uporządkowanie i uproszczenie dyskursu naukowego. Wypracowane niżej zasady nie tylko wprowadzają istotne dla analizy uogólnienia, ale też elementy war tościujące, co pozwala lepiej ocenić funkcje poszczególnych przepisów.

Wypracowanie reguł przewodnich regulacji czasu pracy w sposób oczywisty dostarcza także narzędzi do prawidłowego stosowania prawa w zakresie czasu pracy. Nawet opisowe zasady prawa pracy dostarczają wytycznych interpretacyjnych. Nie wspominam już o zasadach normatywnych, i to zarówno tych podstawowych jak i niepodstawowych.

Z kolei zasady normatywne oraz zasady postulaty posłużą także jako istotne drogowskazy dla procesu tworzenia prawa, co powinno sprzyjać stanowieniu prawa spójnego zarówno w zakresie czasu pracy jak i innych instytucji prawa pracy, znajdujących się w najściślejszym związku z przepisami działu VI kodeksu pracy.