Kuźmicka-Sulikowska Joanna, Zasady odpowiedzialności deliktowej w świetle nowych tendencji w ustawodawstwie polskim

Przedmiotem niniejszej publikacji jest dokonanie wyróżnienia i scharakteryzowania zasad odpowiedzialności deliktowej funkcjonujących w obowiązującym prawie cywilnym, a także próba określenia ich wzajemnego stosunku. Jak się wydaje, zwłaszcza w tym ostatnim zakresie istnieje potrzeba przewartościowania dotychczas dominujących poglądów, w ramach których wyróżnia się tylko trzy zasady odpowiedzialności, to jest winę, ryzyko i słuszność, przyznając nadrzędną rolę pierwszej z nich. Przyczynkiem dla krytycznej polemiki z takim stanowiskiem było między innymi wprowadzenie do polskiego kodeksu cywilnego przepisów dotyczących odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny oraz nowelizacja unormowań regulujących odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej. Kwestie te zresztą, z uwagi na obszerność regulacji oraz wzbudzający kontrowersje w doktrynie charakter, poddane zostały analizie w odrębnych rozdziałach. Oprócz tego jedno z podstawowych zagadnień stanowiło też określenie motywów, jakimi kieruje się ustawodawca wprowadzając odpowiedzialność opartą na określonej zasadzie oraz doszukiwanie się ich odzwierciedlenia w kształcie ustanawianych przez niego unormowań. Jako materiał badawczy, z uwagi na ograniczone ramy niniejszej publikacji, posłużyło jedynie prawo polskie.

W związku z powyższym w Rozdziale I, dotyczącym zasad odpowiedzialności deliktowej w polskim prawie czynów niedozwolonych, rozważania rozpoczęte zostały od określenia tego, co będzie rozumiane pod pojęciem zasady odpowiedzialności deliktowej. Było to niezwykle istotne wobec znacznej różnorodności ujęcia zasad funkcjonujących w nauce prawa, jak również posługiwania się tym terminem na płaszczyźnie prawa cywilnego bez większej refleksji co do tego, co się pod nim kryje. Następnie analizie poddane zostały unormowania kodeksu cywilnego stanowiące podstawę odpowiedzialności opartej na trzech tradycyjnie wyróżnianych przez cywilistów zasadach odpowiedzialności deliktowej, a więc zasadzie winy, ryzyka i słuszności. W przypadku pierwszej z nich odrębnie zgrupowane zostały przepisy, gdzie chodzi o "prostą" winę, a więc tam, gdzie ciężar jej udowodnienia spoczywa na powodzie, a osobno unormowania, w ramach których wina ta jest domniemana. Z uwagi na to, że o zawinieniu można mówić jedynie w odniesieniu do zachowań bezprawnych, uwaga poświęcona została pojęciu bezprawności, w tym zyskującej ostatnio coraz większą rzeszę zwolenników koncepcji bezprawności względnej. Co za tym idzie, wskazane zostały także okoliczności wyłączające bezprawność, zarówno określone w ustawie, jak i wypracowane w doktrynie. Przeprowadzono również obszerniejsze rozważania dotyczące samego pojęcia winy, postaci tej winy wyróżnianych w polskim prawie cywilnym oraz okoliczności wyłączających możliwość postawienia zarzutu zawinienia. Następnie omówiono przepisy kodeksowe ustanawiające odpowiedzialność na zasadzie ryzyka oraz na zasadzie słuszności. W obydwu przypadkach dokonana została analiza kształtu tych unormowań, w tym poszukiwanie elementów dla nich charakterystycznych, jak również próba określenia motywów, jakimi kieruje się ustawodawca wprowadzając odpowiedzialność na nich opartą. Podjęta została także kwestia innych wyróżnianych w doktrynie cywilistycznej zasad odpowiedzialności deliktowej, takich jak zasada gwarancyjno-repartycyjna, zasada ryzyka absolutnego, zasada odpowiedzialności absolutnej (bezwzględnej) oraz zasada dobrowolnego zobowiązania. Koncepcje, w myśl których proponuje się wyróżnianie tych zasad, poddane zostały krytycznej analizie. Ostatecznie spośród nich jako zasadne uznano wyodrębnianie jedynie zasady odpowiedzialności absolutnej, aczkolwiek w szczegółowo zarysowanej, odmiennej niż się to przyjmuje według rozpowszechnionego poglądu, postaci. Mianowicie zaliczone tu zostały jedynie te unormowania, które nie pozwalają w ogóle na zwolnienie się od odpowiedzialności z powołaniem się na jakiekolwiek okoliczności egzoneracyjne. Generalnie konkluzje rozważań przeprowadzonych w tym opracowaniu wykazały zasadność wyróżniania pięciu zasad odpowiedzialności deliktowej, a mianowicie: zasady winy, ryzyka, słuszności, bezprawności (wyróżnionej i scharakteryzowanej w Rozdziale II) i odpowiedzialności absolutnej. Określone zostały ich wzajemne relacje. Podjęto także próbę wskazania, jak na podstawie kształtu unormowań ustawowych określać można zasadę, na której ustawodawca oparł w danym przypadku odpowiedzialność.

Należy podkreślić, że pole rozważań świadomie zawężone zostało jedynie do przepisów kodeksu cywilnego, albowiem one same dostarczają niezwykle bogatej i obszernej materii do przemyśleń. Ponadto prowadzenie analizy przepisów stanowiących podstawę odpowiedzialności deliktowej zawartych poza kodeksem przekraczałoby ramy niniejszej książki. Te ostatnie przepisy powoływane są jedynie sporadycznie, w niezbędnym zakresie np. w toku badania sposobu wskazywania przez ustawodawcę w sformułowaniu danego unormowania na zasadę bezprawności, przy problematyce odpowiedzialności absolutnej czy też powoływaniu przepisów szczególnych w myśl art. 421 k.c. Co istotne, w ramach Rozdziału I nastąpiło odejście od prowadzenia analizy przy zachowaniu tradycyjnego "podręcznikowego" porządku omawiania odpowiedzialności deliktowej z zastosowaniem systematyki opierającej się na kształcie zdarzenia powodującego powstanie uszczerbku (to jest odpowiedzialności za czyny własne, czyny cudze, za rzeczy i zwierzęta oraz wynikającej z posługiwania się elementarnymi siłami przyrody). Zamiast tego rozważania prowadzone były w zależności od zasady, na jakiej oparta jest odpowiedzialność i to właśnie zasada ta stanowiła kryterium, według którego uporządkowane zostały omawiane unormowania. Wydawało się to celowe z uwagi na tematykę publikacji, a przy tym pozwoliło na bardziej przejrzyste prowadzenie wywodów. Rozważania zawarte w Rozdziale I zamyka często podnoszona w literaturze przedmiotu problematyka interakcji zachodzących pomiędzy rozwojem ubezpieczeń a kształtem odpowiedzialności cywilnej. Spostrzeżenia poczynione zostały w szczególności w kontekście tego, czy i jak kształtuje się to oddziaływanie w zależności od tego, na jakiej zasadzie odpowiedzialność ta jest oparta.

Rozdział II traktuje o zasadach odpowiedzialności funkcjonujących na gruncie unormowań kodeksowych dotyczących odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej. W tym zakresie panuje zgodność poglądów co do tego, że jest to odpowiedzialność deliktowa, niemniej jednak rozbieżności pojawiają się w kwestii określenia zasady, na jakiej odpowiedzialność ta jest oparta. Większość przedstawicieli doktryny dopatruje się tu kolejnego przypadku odpowiedzialności opartego na zasadzie ryzyka, inni wskazują na celowość wyróżnienia na tle wspomnianego unormowania nowej zasady odpowiedzialności deliktowej, mianowicie zasady bezprawności. W ramach niniejszej publikacji przyjęte zostało drugie z tych stanowisk, co więcej, dokonano szczegółowego wyróżnienia zasady bezprawności legislacyjnej (normatywnej), zasady bezprawności normatywnej w postaci zaniechania legislacyjnego, zasady bezprawności judykacyjnej oraz zasady bezprawności zaniechania judykacyjnego. Dla wsparcia poglądu o zasadności wyróżnienia tej nowej zasady odpowiedzialności powołany został szereg argumentów, w tym wynikających ze sposobu sformułowania wskazanych unormowań przez ustawodawcę.

Wobec znaczących przemian, jakim ulegała odpowiedzialność władzy publicznej, nie sposób było prowadzić rozważań w tym zakresie bez, podstawowej przynajmniej, analizy zasad, na jakich opierała się ta odpowiedzialność na gruncie ustawodawstw państw zaborczych, kodeksu zobowiązań, ustawy z 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, kodeksu cywilnego i wytycznych Sądu Najwyższego z 15 lutego 1971 r. (konstrukcja winy anonimowej), a następnie po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r. oraz obecnie, w wyniku nowelizacji kodeksu cywilnego z 2004 r. Pozwoliło to na wskazanie różnorodności rozwiązań, jakie w zakresie zasad odpowiedzialności funkcjonowały w obszarze odpowiedzialności władzy publicznej i uwidocznienie znamiennej ewolucji, jaka miała tu miejsce. Od koncepcji winy anonimowej doszliśmy obecnie do konstrukcji bezprawności organizacyjnej, w obrębie której sprzeczność z prawem zachowania którejkolwiek z osób działających w ramach określonej instytucji wykonującej władzę publiczną powoduje powstanie odpowiedzialności. Także zatem aspekt historyczny przemawia tu za zasadnością wyróżnienia zasady bezprawności. Obok niej funkcjonują w ramach omawianej regulacji, choć w ograniczonym zakresie, także zasada ryzyka (art. 417 § 2 k.c.) i zasada słuszności (art. 417² k.c.). W tym kontekście wartościowe było przyjrzenie się zasadom odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej w świetle Rekomendacji Rady Europy nr R (84) 15.

Natomiast w Rozdziale III szerzej omówiona została sygnalizowana już problematyka charakteru prawnego odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, która od lat jest przedmiotem sporów toczących się w doktrynie. Nie będzie miało tu zatem miejsca całościowe omówienie zagadnień związanych z odpowiedzialnością za produkt, lecz nacisk położony zostanie na te jej elementy, które przesądzają o tym, z jakim rodzajem odpowiedzialności mamy tu do czynienia. Celem ustalenia tej ostatniej kwestii wskazane zostały obszerniej cechy znamienne dla odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, a następnie zestawiono je z kształtem poddawanego ocenie unormowania. Było to o tyle uzasadnione, że te dwa rodzaje odpowiedzialności są w tym zakresie brane pod uwagę w doktrynie. Przedstawiciele tej ostatniej z reguły nie dopatrują się tu natomiast, i słusznie, przypadku odpowiedzialności gwarancyjno-repartycyjnej, wobec czego rozważania jej dotyczące ograniczone zostały do niezbędnego minimum.

W związku z powyższym szerzej przedstawiono także reprezentowane w literaturze przedmiotu poglądy funkcjonujące jeszcze przed wprowadzeniem przepisów o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny do kodeksu cywilnego, zarówno te, w ramach których odpowiedzialność tę próbowano zakwalifikować jako kontraktową, dokonując różnorodnych modyfikacji tej ostatniej, jak i te, zgodnie z którymi upatrywano tu przejawu odpowiedzialności deliktowej. Następnie dokonano przeglądu poglądów doktryny funkcjonujących w tym zakresie już po wprowadzeniu wspomnianych przepisów do kodeksu. Na tym tle przedstawiona została szeroka argumentacja przemawiająca na rzecz stanowiska, w myśl którego wchodzi tu w grę odpowiedzialność deliktowa. Przyjęcie takiego punktu widzenia implikowało konieczność rozważania, na jakiej zasadzie odpowiedzialność ta jest oparta. Odnośnie tej kwestii wskazano czynniki przesądzające o tym, że chodzi tu o zasadę ryzyka. Dla wsparcia takiego stanowiska posłużyły między innymi argumenty wynikające z analizy kształtu unormowań wprowadzonych przez ustawodawcę, przeprowadzone w myśl wniosków wyprowadzonych w Rozdziale I pkt 3.2.

Rozważania zamyka podsumowanie, w którym syntetycznie ujęte zostały najistotniejsze wnioski wynikające z problematyki przeanalizowanej w poszczególnych rozdziałach. Przedstawione zostały też własne poglądy Autorki na poruszane kluczowe zagadnienia oraz wnioski de lege ferenda.

Problematyka zasad odpowiedzialności deliktowej jest w książce rozważana jedynie na gruncie zagadnień związanych z odpowiedzialnością deliktową za szkodę majątkową, natomiast opracowanie to nie obejmuje analizy tego zagadnienia na tle odpowiedzialności ex delicto za szkodę niemajątkową (krzywdę). Wynika to przede wszystkim z tej przyczyny, że rozważania dotyczące tej ostatniej kwestii, niezwykle zresztą spornej w literaturze przedmiotu, przekraczałyby znacznie ramy niniejszej książki. Ponadto należy zauważyć, zastrzegając, że jest to spostrzeżenie na bardzo wysokim stopniu uogólnienia, iż na przykład na gruncie art. 448 k.c., stanowiącego podstawę prawną do żądania zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, wyrażane są trzy zasadnicze poglądy. W ramach dwóch pierwszych z nich przepis ten uznaje się za samodzielną podstawę przyznania zadośćuczynienia pieniężnego. Na tym tle wyróżnić można dwa stanowiska. Zwolennicy pierwszego z nich uznają, że do nałożenia odpowiedzialności wystarczy, że naruszenie dobra osobistego miało charakter bezprawny , natomiast opowiadający się za drugim stawiają poza tym wymóg, aby zachowanie wyrządzające krzywdę było zawinione . Z kolei według ostatniego, trzeciego poglądu, wyrażonego ostatnio przez A. Śmieję, art. 448 k.c. nie stanowi samodzielnej podstawy odpowiedzialności, lecz jest jedynie uzupełnieniem i rozwinięciem unormowań kreujących obowiązek odszkodowawczy znajdujących się w przepisach Tytułu VI Księgi trzeciej kodeksu cywilnego. Autor ten zatem uznaje, że te same przepisy stanowią podstawę odpowiedzialności deliktowej zarówno za szkodę majątkową, jak i niemajątkową. Co za tym idzie, przyznanie zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową opierać się będzie na takich samych zasadach odpowiedzialności, jak ma to miejsce w przypadku szkody majątkowej. Oczywiście odnosi się to do tych przepisów stanowiących podstawy odpowiedzialności deliktowej, które dotyczą takich źródeł powstania szkód, jakie mogą stać się jednocześnie w realnych sytuacjach życiowych przyczynami wyrządzenia uszczerbków niemajątkowych . Jeśli by przyjąć to ostatnie stanowisko, a wydaje się być ono najlepiej uzasadnione wśród przedstawionych powyżej, to po prostu uznać należałoby, że uwagi zawarte w niniejszej książce dotyczące zasad odpowiedzialności deliktowej za szkodę majątkową odnoszą się także do przypadków, w których wchodzi w grę zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową.

Należy podkreślić, że pomimo, iż niniejsza publikacja stanowi jedynie część rozprawy doktorskiej, przygotowanej i obronionej przez Autorkę na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, zawiera ona kompleksowe rozważania dotyczące materii zasad odpowiedzialności deliktowej w świetle nowych tendencji w ustawodawstwie polskim. Autorka w tym miejscu pragnie podziękować Promotorowi swojej rozprawy doktorskiej dr. hab. prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego Piotrowi Machnikowskiemu za nieocenioną pomoc merytoryczną przy jej opracowywaniu, a także skierować słowa wdzięczności do Recenzentów w osobach dr. hab. prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego Andrzeja Śmieji i dr. hab. Macieja Kalińskiego (Uniwersytet Warszawski) za przygotowanie wnikliwych recenzji, które zostały uwzględnione przez Autorkę przy przygotowywaniu niniejszej publikacji do druku.