Marciniak Andrzej (red.), Zasady dochodzenia kosztów egzekucji sądowej

Każda egzekucja sądowa wymaga nakładów finansowych na pokrycie związanych z nią kosztów. Mogą być one ujmowane w płaszczyźnie ogólnych kosztów działalności egzekucyjnej, związanych głównie z wydatkami na utrzymanie i działalność organów egzekucyjnych, oraz w płaszczyźnie kosztów szczególnych, wiążących się z danym postępowaniem egzekucyjnym, zwanych ustawowo kosztami egzekucji (por. art. 770, 770¹, 1025 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Koszty egzekucji sądowej, stanowiące szczególną kategorię kosztów postępowania cywilnego, są to koszty ponoszone przez uczestnika, a niekiedy przez Skarb Państwa lub komornika, w związku z właściwym postępowaniem egzekucyjnym, tj. postępowaniem mającym na celu przeprowadzenie egzekucji. Reglamentacja tych kosztów zawarta jest w wielu aktach prawnych, z których główne znaczenie mają ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji , ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz Kodeks postępowania cywilnego.

Tytułem wstępu należy zaznaczyć, że podobnie jak w postępowaniu rozpoznawczym, koszty egzekucji można podzielić na koszty sądowe, koszty działania pełnomocnika i koszty działania uczestnika. Koszty sądowe są to koszty przypadające od uczestnika postępowania egzekucyjnego na rzecz organu egzekucyjnego w związku z postępowaniem egzekucyjnym. Koszty te obejmują opłaty, opłaty egzekucyjne i wydatki. Opłata pobierana jest przez sąd rejonowy od kierowanych do niego wniosków egzekucyjnych (zob. art. 70–73 k.s.c.). Opłatę egzekucyjną pobiera natomiast komornik za prowadzenie egzekucji i inne czynności określone ustawowo (zob. art. 43 u.k.s.e.). Na wydatki składają się wydatki gotówkowe komornika oraz wydatki sądowe poniesione w toku egzekucji. Reglamentacja wydatków gotówkowych komornika zawarta jest w art. 39 u.k.s.e., a wydatków sądowych – w art. 5 i 6 k.s.c. Koszty związane z działaniem pełnomocnika obejmują wynagrodzenie i wydatki pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym bądź koszty przejazdów do sądu i równowartość utraconego zarobku pełnomocnika niebędącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym (art. 98 § 2 i 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Koszty związane z działaniem uczestnika obejmują koszty osobistego stawiennictwa przed organem egzekucyjnym, a w szczególności koszty przejazdu oraz równowartość utraconego zarobku (art. 98 § 2 zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

W ramach uwag wstępnych nie od rzeczy będzie także przypomnienie podstawowych zasad rządzących zwrotem kosztów egzekucji w sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Należą do nich następujące zasady: 1/odpowiedzialności dłużnika za koszty egzekucji, 2/kosztów niezbędnych, 3/unifikacji kosztów.

Ad 1. W myśl tej zasady dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi koszty egzekucji (art. 770 zd. 1 k.p.c.), niezależnie od jej wyniku. Dłużnik zwraca również opłaty egzekucyjne, które w związku z egzekucją poniósł tymczasowo Skarb Państwa (np. ze względu na zwolnienie wierzyciela od kosztów sądowych) lub komornik (np. ze względu na brak obciążenia wierzyciela opłatą stosunkową przy egzekucji świadczeń pieniężnych). Opłaty te ściąga się od dłużnika (art. 59 ust. 1 u.k.s.e.).

Ad 2. Zasada kosztów niezbędnych polega na tym, że zwrotowi podlegają tylko koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji (art. 770 zd. 1). Koszty te ustala się według zasad właściwych dla ustalenia niezbędnych kosztów procesu (art. 98 § 2 i 3, art. 99 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Ad 3. Według zasady unifikacji kosztów koszty egzekucji sądowej podlegają ściągnięciu wraz z egzekwowanym roszczeniem (art. 770 zd. 2 k.p.c.). Niedopuszczalne jest zatem w zasadzie prowadzenie odrębnej egzekucji wyłącznie w celu ściągnięcia związanych z nią kosztów. Koszty egzekucji powinny zostać ściągnięte w tym postępowaniu egzekucyjnym, w którym powstały. Regulacja ta pozostaje w związku z przepisem art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., przewidującym umorzenie postępowania egzekucyjnego, jeżeli jest oczywiste, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych.

Nie ulega wątpliwości, że koszty egzekucji wiążą się ściśle z kwestią dostępu do egzekucji sądowej – jako ostatniego etapu przewidzianych prawem działań dla ochrony praw podmiotowych. Doniosłość tego zagadnienia jest determinowana istotną rolą egzekucji sądowej w zakresie urzeczywistniania prawa, a ponadto jej znaczącą funkcją gospodarczą, socjalną i wychowawczą. W tym kontekście trzeba podnieść, że na przestrzeni ostatnich lat problematyka kosztów egzekucji sądowej nie spotkała się w działalności legislacyjnej z należytym zainteresowaniem. Ustawowe zmiany w zakresie kosztów egzekucyjnych następują zazwyczaj w oderwaniu od pozostających w związku z nimi problemów ekonomicznych, społecznych i proceduralnych. W rezultacie powstające w tym zakresie przepisy są nieczytelne i budzą wiele wątpliwości w praktyce sądowej. Na wadliwość niektórych rozwiązań w nich zawartych zwracał już wielokrotnie uwagę Trybunał Konstytucyjny . Uwagi Trybunału Konstytucyjnego co do niezgodności z Konstytucją RP rozwiązań normatywnych, zawartych w przepisach ustawy o komornikach sądowych i egzekucji o wydatkach i opłatach egzekucyjnych, dotyczyły ich legislacyjnej niepoprawności, naruszenia prawa do sądu, niezgodności z zasadą równej ochrony praw majątkowych oraz naruszenia zasad ponoszenia opłat egzekucyjnych w aspekcie statusu prawnego komornika sądowego.

W ostatnich latach wiele społecznych emocji i kontrowersji interpretacyjnych budzi problematyka kosztów egzekucji prowadzonych przez komorników sądowych. Dotyczy to głównie opłat egzekucyjnych regulowanych przepisami art. 43–60 u.k.s.e., które były wielokrotnie nowelizowane, najczęściej w warunkach silnej krytyki społecznej, niskiej efektywności egzekucji sądowej, wysokości kosztów egzekucyjnych oraz zasad ich pobierania i zwrotu. Dokonywane w tym zakresie zmiany zmierzały wyraźnie w kierunku uzależnienia wysokości opłat egzekucyjnych od skuteczności i efektywności egzekucji, ogólnego obniżenia opłat egzekucyjnych i uwolnienia wierzycieli od ciężaru ich ponoszenia. Zasadniczy kierunek tych zmian spotkał się na ogół z pozytywnym przyjęciem zarówno w nauce prawa postępowania cywilnego, jak i w praktyce sądowej. Zastrzeżenia wywołuje natomiast wiele szczegółowych rozwiązań dotyczących zasad ponoszenia i zwrotu kosztów egzekucji. Przyjęte w tym zakresie unormowania, na ogół dyktowane doraźnymi potrzebami społecznymi i politycznymi, pozostają często w oderwaniu od spełnianych przez te koszty funkcji fiskalnej, funkcji odnoszącej się do samego postępowania oraz funkcji społecznej, co wywołuje liczne wątpliwości dotyczące ich poprawności legislacyjnej.

Szczególnie istotne kontrowersje w praktyce sądowej i egzekucyjnej budzi realizacja wspomnianej wyżej zasady unifikacji kosztów, wyrażona w art. 770 zd. 2 k.p.c. Zasada ta w płaszczyźnie jej założeń i konstrukcji pozostała niezmieniona. Natomiast liczne zmiany przepisów o kosztach egzekucji zawarte w u.k.s.e. doprowadziły do bardzo kłopotliwej dla interpretacji niespójności tych przepisów z przepisem art. 770 zd. 2 k.p.c., a w konsekwencji – do praktycznego zróżnicowania zasad dochodzenia kosztów egzekucji przez komorników sądowych.

Zasadniczej przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w uwolnieniu wierzyciela dochodzącego świadczeń pieniężnych od ciężaru uiszczenia opłaty egzekucyjnej od wniosku o wszczęcie egzekucji takich świadczeń, dokonanego ustawą z 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego . Rozwiązanie to zerwało z generalną zasadą, odnoszącą się do wszystkich postępowań cywilnych, według której wszczęcie takiego postępowania wiąże się z ciężarem uiszczenia opłaty sądowej przez stronę, która powoduje jego wszczęcie, chyba że została ona z tego ciężaru zwolniona przez sąd lub ustawę. Rozwiązanie, o którym mowa, wywołało także wiele istotnych zastrzeżeń, z punktu widzenia zasad partycypacji wierzyciela w kosztach egzekucji bezskutecznych. W takim bowiem zakresie koszty działalności egzekucyjnej komornika, pokrywane z uzyskanych opat egzekucyjnych (art. 35 u.k.s.e.), obciążają wyłącznie komornika sądowego, z pominięciem finansowej partycypacji w tych kosztach wierzyciela egzekwującego.

Występujące w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego sugestie co do konieczności wprowadzenia do u.k.s.e. przepisu pozwalającego na proporcjonalne rozłożenie kosztów nieskutecznej egzekucji sądowej między wierzyciela i komornika były częściowo uwzględniane w kolejnych nowelizacjach ustawy o komornikach sądowych i egzekucji; ostatnio przez ustawę z 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw , które wchodzą w życie 8 września 2016 r. Pewne zmiany w tym zakresie, nie zawsze trafne merytorycznie, często rażące nieścisłością lub niedokładnością, nie usunęły wszystkich dotychczasowych wątpliwości co do praktycznej realizacji zasady unifikacji kosztów egzekucji w sądowym postępowaniu egzekucyjnym.

Niejasna jest również regulacja w zakresie podstawy egzekucji kosztów egzekucji (zob. art. 770 zd. 3 i art. 770¹ k.p.c., art. 41 ust. 2, art. 42 ust. 2 i art. 49 ust. 2b, 3 i 4 u.k.s.e.). Brak spójności tych przepisów powoduje wiele problemów w ich praktycznym stosowaniu.

Ostatnio pojawił się dodatkowy problem dotyczący opłat egzekucyjnych, spowodowany interpretacją ogólną Ministra Finansów z 9 czerwca 2015 r. (PTI.050.I.2015.LJU.19.8) w sprawie opodatkowania podatkiem od towarów i usług czynności wykonywanych przez komorników sądowych. Istota tego problemu sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy do przysługujących komornikowi opłat egzekucyjnych należy doliczyć podatek od towarów i usług (podatek VAT), czy też przyjmować, że mieści się on w ustalonych normatywnie stawkach tych opłat. Problem ten ma istotne znaczenie nie tylko dla komorników sądowych, ale także dla stron postępowania egzekucyjnego.

Praktyczna i teoretyczna doniosłość wszystkich zarysowanych problemów stała się podstawą zorganizowania poświęconej im konferencji naukowej. Taka konferencja pod nazwą „Zasady dochodzenia kosztów egzekucji sądowej”, zorganizowana przez Ośrodek Naukowo-Szkoleniowy działający przy Krajowej Radzie Komorniczej, odbyła się 15 lutego 2016 r. w Warszawie. Jej zasadniczym celem była analiza założeń ogólnych Kodeksu postępowania cywilnego i szczegółowych rozwiązań normatywnych zawartych w ustawie o komornikach sadowych i egzekucji, dotyczących zasad egzekucyjnego dochodzenia kosztów egzekucji prowadzonych przez komorników sądowych. Na drugim planie pozostała problematyka opodatkowania podatkiem od towarów i usług czynności wykonywanych przez komorników sądowych. Była ona już bowiem przedmiotem licznych wypowiedzi i analiz prawniczych, niejednokrotnie zróżnicowanych . W konferencji, oprócz przedstawicieli nauki, uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości, sędziowie sądów powszechnych oraz komornicy sądowi. Niniejsza monografia stanowi pisemny zbiór materiałów konferencyjnych.

Prof. dr hab. Andrzej Marciniak

Uniwersytet Łódzki