Stanik Mariusz, Zasada przejrzystości stosunków korporacyjnych w polskim prawie grup spółek

Realia współczesnego obrotu gospodarczego wymuszają na szeroko rozumianych jednostkach gospodarczych współdziałanie z wieloma innymi podmiotami. Przybiera ono często postać koncentracji gospodarczej, która może wyrażać się bądź w integracji strukturalnej (prowadzącej do zmian w strukturze organizacyjnej danych jednostek), bądź w integracji funkcjonalnej (polegającej na zespoleniu danych jednostek bez ingerowania w ich struktury wewnętrzne). W każdym jednak przypadku nadrzędnym celem koncentracji jest zwiększenie siły konkurowania określonych jednostek gospodarczych przez zwielokrotnienie potencjału gospodarczego uczestników danego układu integracyjnego.

Koncentracja, jako jedno ze zjawisk życia gospodarczego, prowadzi do powstawania różnego rodzaju zgrupowań podmiotów, pozostających względem siebie w różnych relacjach prawnych i faktycznych. Powstawanie tzw. grup spółek jest wynikiem procesów koncentracji konsolidacyjnych, które – w przeciwieństwie do koncentracji unifikacyjnych – pozwalają na zachowanie odrębnej podmiotowości prawnej uczestników danego układu integracyjnego przy jednoczesnym poddaniu ich wspólnemu kierownictwu lub koordynacji. Model koncentracji konsolidacyjnej zakłada przy tym wystąpienie zjawiska hierarchiczności, co oznacza uzyskanie przez daną jednostkę, na podstawie określonych więzi, pozycji nadrzędnej względem pozostałych uczestników układu integracyjnego. Uzyskanie takiej nadrzędnej pozycji przesądza natomiast o statusie tej jednostki jako jednostki dominującej.

Powstawanie grup spółek z jednej strony zwiększa siłę konkurowania uczestników tego układu integracyjnego, ale z drugiej rodzi nieznane dotąd problemy prawne. Polski ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie kompleksowej regulacji tzw. prawa grup spółek, poprzestając na unormowaniu fragmentarycznym, które reguluje jedynie pewne wycinkowe kwestie, związane z funkcjonowaniem grup spółek w obrocie prawnym.

Biorąc pod uwagę, że: 1) grupy spółek odgrywają istotną rolę także w krajowym życiu gospodarczym, a spodziewać się można, że ich znaczenie będzie tylko rosnąć; 2) powstanie i dalsze istnienie grupy spółek może być oparte na różnego rodzaju kwalifikowanych prawnie więziach natury faktycznej, umownej lub mieszanej; 3) funkcjonowanie zgrupowania oddziałuje nie tylko na samych jego uczestników, ale także na uczestników i funkcjonariuszy poszczególnych podmiotów wchodzących w skład zgrupowania (wspólników, akcjonariuszy, członków organów), jak również osoby trzecie (przede wszystkim wierzycieli jednostek tworzących zgrupowanie) oraz 4) ewentualne wzajemne powiązania pomiędzy uczestnikami zgrupowania mogą utrudnić dostateczne zorientowanie się wskazanych wyżej podmiotów w strukturze danego układu, co bezpośrednio wpływa także na bezpieczeństwo obrotu prawnego, trzeba stwierdzić, że fundamentalne znaczenie dla regulacji prawa grup spółek powinna mieć zasada przejrzystości stosunków korporacyjnych istniejących w takich zgrupowaniach. Zasada ta, rozumiana – najogólniej rzecz ujmując – jako jawność powstania, istnienia, ustania i treści stosunków korporacyjnych w ramach grupy spółek, nabiera przy tym jeszcze większego znaczenia wobec jedynie punktowej regulacji tego zagadnienia w polskim prawie.

Temat niniejszej książki jest zarówno aktualny (co potwierdzają nie tylko realia obrotu gospodarczego, ale także próby nowelizacji prawa grup spółek, podejmowane przez krajowego ustawodawcę czy prowadzone od kilkudziesięciu już lat prace prawodawcy unijnego zmierzające do unifikacji tego segmentu regulacji), jak i doniosły teoretycznie oraz praktycznie.

W monografii podjęto próbę dokonania analizy polskiej regulacji prawa grup spółek w kontekście zasady przejrzystości stosunków korporacyjnych istniejących pomiędzy uczestnikami takiego zgrupowania. Jak już wskazano, regulacja ta jest fragmentaryczna, a ponadto rozproszona w wielu aktach prawnych. Obejmuje ona nie tylko normy z zakresu prawa prywatnego (cywilnego), ale także normy o charakterze publicznoprawnym, w tym w szczególności przepisy dotyczące obowiązków notyfikacyjnych i informacyjnych, skierowane do różnego rodzaju spółek specjalistycznych, które często obwarowane są sankcjami o charakterze administracyjnym.

W mojej ocenie naczelną zasadą polskiej regulacji prawa grup spółek jest właśnie zasada przejrzystości stosunków korporacyjnych, a jej realizacji – bezpośrednio lub pośrednio – służy większość przepisów składających się na prawo grup spółek. Jednym z celów niniejszej książki jest wskazanie znaczenia zasady przejrzystości stosunków korporacyjnych w grupach spółek oraz wykazanie, że – pomimo braku normatywnego wyrażenia obowiązywania tej zasady – ustawodawca polski przyjął ją jako regułę kierunkową przy konstruowaniu przepisów prawa z zakresu grup spółek, a większość regulacji z tego obszaru zmierza do jej wyegzekwowania. Chodzi tutaj zarówno o przepisy regulujące rodzaje powiązań pomiędzy spółkami handlowymi (oraz ewentualnie spółdzielniami jako podmiotami zależnymi) w celu zdefiniowania stosunku dominacji/zależności, jak i mechanizmy gwarantujące jawność relacji pomiędzy uczestnikami zgrupowania oraz normy nakazujące w pewnych przypadkach traktowanie zachowań podmiotów zależnych jako działań spółki dominującej ze skutkami dla tej ostatniej. Analiza regulacji z zakresu prawa grup spółek stanowi ponadto podstawę do sformułowania szeregu cząstkowych tez, uwag oraz wniosków de lege ferenda.

Zarysowany powyżej cel narzucił niejako przyjęcie jako metody badawczej metody prawno-dogmatycznej, polegającej na analizie norm prawa materialnego z zakresu polskiego prawa grup spółek w kontekście zasady przejrzystości stosunków korporacyjnych, z uwzględnieniem aktualnego dorobku doktryny prawa i judykatury.

Podstawą prawną dla poczynionych rozważań są przepisy Kodeksu spółek handlowych. Akt ten zawiera punktową, rozproszoną w różnych częściach ustawy podstawową regulację prawa grup spółek, która dotyczy co do zasady trzech podstawowych grup zagadnień. Po pierwsze, przepisy Kodeksu zawierają definicję legalną spółki dominującej, która jest kluczowa dla ustalenia treści pojęcia grupy spółek, a ponadto jest niezbędna z uwagi na nałożone na spółkę dominującą obowiązki, nakazy i zakazy związane z funkcjonowaniem grupy spółek. Po drugie, wspomniana ustawa zawiera regulację czterech obowiązków: notyfikacji, informacji, ogłoszenia i rejestracji, które w sposób bezpośredni realizują zasadę przejrzystości stosunków korporacyjnych w ramach zgrupowania. Po trzecie, wskazany akt prawny rozciąga określone przepisy o charakterze restrykcyjnym także na spółki dominujące lub podmioty zależne, przy czym normy te mają w większości przypadków na celu wyegzekwowanie zasady przejrzystości stosunków korporacyjnych w ramach grupy spółek.

Analiza obowiązków notyfikacyjnego i informacyjnego, związanych z powstaniem i ustaniem stosunku dominacji/zależności, uzupełniona została o rozważania dotyczące przepisów kilkunastu wybranych ustaw szczególnych, regulujących funkcjonowanie tzw. spółek specjalistycznych. Chodzi tutaj w szczególności o takie akty prawne, jak ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (w odniesieniu do spółek publicznych), ustawa o obrocie instrumentami finansowymi (w odniesieniu m.in. do domów maklerskich), ustawa o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (w odniesieniu do towarzystw funduszy inwestycyjnych) i inne.

Całość rozważań, ze szczególnym uwzględnieniem analizy zawartej w rozdziale IV, dotyczącym podstaw prawnych odpowiedzialności cywilnej spółki dominującej, oparta została także na przepisach Kodeksu cywilnego.

Książka nie obejmuje rozważań dotyczących prawa podatkowego oraz prawa o rachunkowości w zakresie, w jakim dyscypliny te odnoszą się do problematyki funkcjonowania grup spółek. Wynika to przede wszystkim z odmiennego, publicznoprawnego charakteru prawnego wskazanych regulacji.

Ponadto zawarta w prezentowanej monografii analiza polskiego prawa grup spółek nie odnosi się ani do projektu tzw. IX dyrektywy koncernowej (który został przygotowany w 1985 r. i do dzisiaj nie uzyskał nawet statusu projektu oficjalnego), ani do dwóch projektów ustaw nowelizujących polskie prawo grup spółek, które zostały przygotowane w 2010 r., a prace nad nimi zostały zawieszone.

W książce uwzględniono stan prawny, literaturę i orzecznictwo na marzec 2017 r.