Jodłowski Jan, Zasada prawdy materialnej w postępowaniu karnym

1. Problematyka związana z zagadnieniem zasady prawdy materialnej w procesie karnym od wielu lat nie stanowiła przedmiotu analizy dogmatycznej. Przeważająca część przedstawicieli doktryny opierała się na poglądach i argumentach wyrażonych w latach 50. ubiegłego wieku, albowiem z tego okresu pochodzą ostatnie, kompleksowe publikacje dotyczące tej zasady procesowej. Przyczyną takiego stanu rzeczy było powszechne przekonanie o pierwszoplanowej i niekwestionowanej roli zasady prawdy materialnej. Sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie w ostatnich latach. Było to spowodowane m.in. przedłożeniem przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego projektu gruntownych zmian procedury karnej , rozszerzeniem zastosowania uproszczonych trybów postępowania oraz poszerzeniem współpracy międzynarodowej w sprawach karnych.

Przechodząc do charakterystyki pierwszej ze wskazanych przyczyn, należy wskazać, iż uchwalona przez Sejm w dniu 27 września 2013 r. nowelizacja kodeksu postępowania karnego (zmieniona następnie, przed jej wejściem w życie, m.in. ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 396) zawiera szereg nowatorskich rozwiązań, zmieniających w zasadniczy sposób dotychczasowy model postępowania karnego. Jedne z najistotniejszych stanowią zmiany, których celem jest przemodelowanie postępowania jurysdykcyjnego w kierunku zwiększenia jego kontradyktoryjności. Nowelizacja zmierza bowiem m.in. do zdecydowanego ograniczenia inicjatywy dowodowej sądu orzekającego, braku możliwości powołania w środku odwoławczym nowych faktów i dowodów oraz umożliwienia w większym niż dotychczas zakresie prowadzenia postępowania pod nieobecność oskarżonego. Zmiany te, bez wątpienia wysoce pożądane, rodzą jednak wiele obaw o rudymentarnym charakterze, w tym przede wszystkim związanych z naruszeniem jednej z podstawowych zasad procesu karnego – zasady prawdy materialnej. Argumenty zawarte w uzasadnieniu projektu nowelizacji dla części przedstawicieli doktryny procesu karnego nie wydają się wystarczająco przekonujące – w szczególności kontrowersje budzi pogląd, iż „nie ulega wątpliwości, że właśnie w pełni kontradyktoryjne przeprowadzenie dowodów przed bezstronnym sądem stwarza najlepsze warunki wyjaśnienia prawdy, albowiem zmuszą strony do podjęcia wysiłku zmierzającego do przekonania sądu o swych racjach” . W konsekwencji, projekt opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną spowodował rozpoczęcie dyskusji na temat roli, miejsca i zakresu obowiązywania zasady prawdy materialnej. W zamierzeniu autora niniejsze opracowanie stanowić ma kolejny głos w tej tak istotnej dla kształtu polskiego procesu karnego debacie.

Niezależnie od wskazanej powyżej nowelizacji procedury karnej, potrzeba poddania analizie zasady prawdy materialnej wynika z faktu, iż rozpoznanie przeważającej części spraw następuje w uproszczonych trybach postępowania, które stanowią zagrożenie dla realizacji zasady prawdy materialnej. Wprowadzenie nieznanych wcześniej instytucji procesowych (np. trybów konsensualnych) oraz szeroko pojęta zmiana roli organów państwa (która dokonała się po 1989 r.) determinuje podjęcie na nowo zagadnienia zasady prawdy materialnej.

Równocześnie trzeba zauważyć, iż w ostatnich latach podejmowane są w ramach współpracy międzynarodowej działania zmierzające do zbliżania ustawodawstw karnych państw należących do różnych kręgów tradycji prawnej. Jako przejaw tej tendencji należy wskazać przyjęcie dyrektywy dotyczącej Europejskiego Nakazu Aresztowania oraz wprowadzenie w życie Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zaciekłe dyskusje i spory o kształt nowo tworzonych przepisów prawa międzynarodowego, wymagają od każdej ze stron precyzyjnego ustalenia obszaru, w jakim możliwe jest osiągnięcie kompromisu. W tym względzie pierwszoplanową rolę odgrywa określenie zakresu zastosowania zasad procesowych o podstawowym charakterze – bez wątpienia za jedną z nich uznać należy zasadę prawdy materialnej.

2. Dotychczas prowadzona dogmatyczna analiza zasady prawdy materialnej była w przeważającej mierze prowadzona wyłącznie z punktu widzenia procesu karnego. Z tego też względu w niniejszym opracowaniu zostanie dokonana ocena tej zasady w oparciu o kryterium funkcji prawa karnego materialnego. W zamierzeniu autora umożliwi to spojrzenie na omawianą problematykę z nowej perspektywy. Wymaga bowiem podkreślenia, iż procedura karna w powszechnej opinii uznawana jest za wtórną w stosunku do prawa karnego materialnego, co uzasadnia analizę podstawowych zasad procesowych dokonaną przez pryzmat celów stawianych przed prawem karnym.

3. Z uwagi na powyższe, za podstawowe problemy badawcze niniejszej pracy uznano: określenie definicji zasady prawdy materialnej, wskazanie miejsca i roli, jaką odgrywa ona na gruncie procesu karnego, ustalenie źródeł i zakresu jej obowiązywania oraz ewentualnych możliwości jej ograniczenia.

Analiza przedstawionych powyżej głównych problemów badawczych pracy poprzedzona zostanie omówieniem licznych zagadnień szczegółowych, nierzadko wykraczających poza materię ograniczoną wyłącznie do kwestii prawnokarnych. Wieloaspektowość zasady prawdy materialnej wymusza bowiem daleko posuniętą interdyscyplinarność a w konsekwencji poszukiwanie odpowiedzi na pojawiające się pytania na gruncie innych, aniżeli tylko prawo karne, gałęzi prawa. Z tego też powodu, dokonując analizy problematyki związanej z zasadą prawdy materialnej, nie można uniknąć odniesienia do materii konstytucyjnej, cywilistycznej czy też międzynarodowej. Nawiązanie do Konstytucji wydaje się ze wszech miar pożądane – ustalenie konstytucyjnych źródeł obowiązywania tej zasady procesowej oraz podjęcie próby określenia zakresu jej zastosowania, wyznaczonego przepisami Ustawy Zasadniczej, może odegrać ważną rolę na etapie analizy wskazanych problemów badawczych. Podjęcie zaś rozważań z zakresu procedury cywilnej jest nader istotne z tego względu, iż problematyka ograniczenia zakresu obowiązywania zasady prawdy materialnej była na gruncie tej procedury poddana w ostatnich latach szerokiej analizie, dokonywanej zarówno przez przedstawicieli doktryny, jak i judykaturę. W kontekście wskazanych problemów badawczych zasadne jest sięgnięcie także do regulacji prawa międzynarodowego oraz prawa obowiązującego w systemie common law, przede wszystkim w celu poszukiwania argumentów przemawiających za możliwością ograniczenia zastosowania omawianej zasady.

4. Niniejsza praca nie stanowi monograficznego ujęcia zasady prawdy materialnej. Dokonanie bowiem kompleksowej analizy tej problematyki w ramach jednego opracowania, z uwagi na jej wielowątkowość, byłoby zadaniem niezwykle trudnym. Ze względu na charakter pracy, nawiązanie do pojęcia prawdy w ujęciu, w jakim czyni to filozofia, nastąpi jedynie w takim zakresie, w jakim będzie to niezbędne do rozstrzygnięcia wskazanych powyżej problemów badawczych.

5. Niniejsze opracowanie stanowi zmodyfikowaną i uaktualnioną (uwzględniającą zmiany wynikające z uchwalenia ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 396) wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Jagiellońskim w 2014 r. W tym miejscu chciałbym wyrazić serdeczne podziękowania Panu dr. hab. Włodzimierzowi Wróblowi, prof. UJ, za wsparcie i nieocenioną pomoc, na jaką mogłem liczyć w trakcie pisania tej pracy. Przede wszystkim chciałbym jednak podziękować Panu Profesorowi za to, że od wielu lat stanowi dla mnie niedościgniony wzór rzetelnego naukowca i prawego człowieka. Szczególne wyrazy wdzięczności pragnę złożyć także recenzentom w przewodzie doktorskim: Panu prof. dr. hab. Piotrowi Kardasowi oraz Panu dr. hab. Sławomirowi Steinbornowi, prof. UG, których życzliwość oraz wyrażone uwagi i sugestie w istotny sposób przyczyniły się do nadania niniejszemu opracowaniu ostatecznego kształtu.