Pilich Mateusz, Zasada obywatelstwa w prawie prywatnym międzynarodowym. Zagadnienia podstawowe

Niniejsza monografia została poświęcona zasadzie obywatelstwa w prawie prywatnym międzynarodowym. Niewiele zagadnień prawnych można uznać za równie ważne. Chodzi wszak o jedno z fundamentalnych pojęć, które wyznaczają zakres obowiązywania prawa w nowoczesnym państwie narodowym, jako że to ostatnie nie tylko obowiązuje na oznaczonym terytorium, lecz także jest adresowane do ludności danego państwa. Pierwsza z tych zasad może być określona mianem „terytorialnej”, drugą nazwiemy zaś „personalną”. Dzieje prawa prywatnego międzynarodowego, a nawet prawa w ogóle, są areną ich stałych zmagań; pomimo dość oczywistej przewagi pierwszej z nich, żadna nie może być postrzegana jako jedyna. Gdyby było inaczej, to treść prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu ścisłym – tzw. prawa kolizyjnego – można by ograniczyć tylko do bardzo prostej normy, nakazującej rozpoznawanie przez sądy w każdym państwie wszystkich spraw cywilnych wyłącznie na podstawie własnego prawa materialnego (lex fori) . Pogodzenie obu wspomnianych reguł ze względu na interes publiczny oraz interesy jednostek wymaga umiejętnego doboru łączników, wyrażających najściślejszy związek systemu prawnego z takim lub innym systemem prawnym. Obywatelstwo zajmuje pośród nich miejsce szczególnie eksponowane. Wyjaśnienie przyczyn i konsekwencji tego faktu jest jednym z celów dalszych rozważań.

W tytule rozprawy nie figuruje słowo „łącznik”, lecz „zasada”. Takie sformułowanie tematu jest motywowane kilkoma względami. Po pierwsze, „zasada” oznacza więcej niż „łącznik” – to pierwsze wyrażenie wskazuje na istnienie reguły decydującej o rozstrzyganiu w sposób stały i powtarzalny o prawie właściwym dla całej klasy stosunków życiowych, związanych z osobą fizyczną. Po drugie, użycie terminu „łącznik” byłoby mylące, ponieważ sugerowałoby ograniczenie zakresu rozważań do kwestii konstrukcji niektórych norm kolizyjnych pierwszego stopnia, podczas gdy obywatelstwo jest nie tylko przejawem związków osób i stosunków życiowych z jakimś systemem prawnym, lecz stanowi jedno ze źródeł zjawiska tzw. kolizji praw. Należy je więc potraktować jako swoisty makroproblem prawa prywatnego międzynarodowego, wymagający wyjęcia przed nawias oraz analizy przez pryzmat różnych norm i instytucji prawnych. Po trzecie, posługiwanie się tym pierwszym terminem wydaje się również usprawiedliwione z perspektywy naukowej. Pytanie, czy stosunki z udziałem osoby fizycznej poddać prawu państwa jej pochodzenia (co współcześnie jest wyrażane właśnie przez zasadę obywatelstwa, a w mniejszym stopniu również przez anglosaską koncepcję domicile of origin), czy też wskazać raczej na porządek prawny państwa, gdzie jednostka ustanawia swoje faktyczne centrum życiowe (zasada zamieszkania/zwykłego pobytu), wyznacza od niemal dwóch stuleci oś dyskursu doktrynalnego w Europie.

Celem monografii jest ukazanie całości oddziaływań instytucji obywatelstwa na kształt współczesnego prawa kolizyjnego (inaczej: prawa prywatnego międzynarodowego sensu stricto), z uwzględnieniem perspektywy prawnohistorycznej, filozoficznoprawnej, prawnoporównawczej, a także dorobku innych nauk prawno-dogmatycznych, przede wszystkim zaś nauki prawa prawa międzynarodowego publicznego. Z oczywistych względów rozważania koncentrują się przede wszystkim na potraktowaniu obywatelstwa jako łącznika kolizyjnoprawnego, co wywołuje szereg kontrowersji oraz problemów, m.in. związanych z ustaleniem, co jest rzeczywistym przedmiotem wskazania kolizyjnoprawnego, a także będących konsekwencją zjawisk bezpaństwowości, uchodźstwa oraz niesuwerenności lub odmowy uznania suwerenności terytoriów posiadających odrębny system prawa prywatnego. Wiele z omawianych w rozprawie problemów było dotychczas bardzo słabo (by nie powiedzieć wcale) zbadanych przez polską doktrynę prawa prywatnego międzynarodowego. Potrzeba ich systematycznej analizy jest tym bardziej doniosła, że niezwykły rozwój źródeł międzynarodowego i europejskiego prawa kolizyjnego na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat ponownie wywołał spór o „optymalny” łącznik personalny. W związku z tym zasadnicza część książki poświęcona zostanie weryfikacji hipotezy, zgodnie z którą zasada obywatelstwa nie odpowiada potrzebom współczesnego, międzynarodowego obrotu cywilnoprawnego i zapewne zostanie stopniowo zastąpiona zasadą domicylu (zwykłego pobytu).

Pomimo oczywistości tego stwierdzenia, dla porządku wypada zaznaczyć, że praca porusza zagadnienia prawa międzynarodowego publicznego oraz publicznoprawnych norm krajowych (przede wszystkim prawa o obywatelstwie) jedynie w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla naświetlenia zasadniczych problemów badawczych. Szersza wypowiedź na temat instytucji obywatelstwa w świetle norm odrębnych dyscyplin prawno-dogmatycznych zdecydowanie wykraczałaby poza ramy tematyczne tego opracowania.

Główna część książki składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział 1 obejmuje zagadnienia wprowadzające. Kolizyjna zasada pochodzenia osoby fizycznej została w nim ukazana w kontinuum historycznym. Przeprowadzone badania dowiodły, że lex originis, której manifestacją jest zasada obywatelstwa, należy do najstarszych przejawów kolizjonistycznej myśli prawnej, sięgając korzeniami antycznej zasady tzw. osobowości prawa. Wywarła ona decydujący wpływ na dorobek dawnej szkoły statutowej, której przedstawiciele chętnie posługiwali się pojęciem statutów osobowych (statuta personalia); ślady tej koncepcji są dobrze widoczne w art. 3 al. 3 fr. k.c., gdzie przewidziano poddanie „stanu i zdolności” Francuzów prawu francuskiemu. Kodyfikacja francuska stała się inspiracją dla twórcy kolizyjnoprawnej zasady obywatelstwa – Pascuale Stanislao Manciniego. Dorobek tzw. szkoły personalistycznej prawa prywatnego międzynarodowego, której reprezentanci kontynuowali myśl wielkiego Włocha, wyjątkowo silnie oddziałał na rozwój kolizjonistyki w Europie kontynentalnej, w tym również na doktrynę i ustawodawstwo II Rzeczypospolitej, na innych kontynentach przejawy przywiązania do zasady obywatelstwa okazały się natomiast znacznie słabsze.

Rozdział 2 stanowi próbę ukazania punktów stycznych pomiędzy kolizyjnoprawną zasadą obywatelstwa a prawem międzynarodowym publicznym oraz krajowym prawem o obywatelstwie. Przedstawiona tutaj analiza nabycia i utraty obywatelstwa w świetle zjawiska prawnomiędzynarodowej sukcesji państw została opatrzona przykładami najbardziej znaczących dwudziestowiecznych przemian obywatelstwa w europejskiej i pozaeuropejskiej przestrzeni prawnej. Uwagę poświęcono również zjawiskom takim jak wielopaństwowość, bezpaństwowość, uchodźstwo oraz obywatelstwo tzw. państw nieuznanych.

W rozdziale 3 ukazano znaczenie omawianej zasady na tle dorobku nauki o budowie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Obywatelstwo jest w nich potraktowane jako jeden z elementów potencjalnie służących zlokalizowaniu stosunku życiowego w ramach określonego systemu prawa krajowego. Przybliżone zostały w związku z tym pojęcia statutu personalnego oraz prawa personalnego. Dokonano również weryfikacji dominującej w dyskursie naukowym tezy, iż systemy kolizyjne państw europejskich sprzyjają zasadzie obywatelstwa; przy tej okazji prześledzono również też jej znaczenie w normach konwencyjnych oraz w rozporządzeniach europejskich. Łącznik obywatelstwa konkuruje z dwoma innymi łącznikami personalnymi dla osób fizycznych: zamieszkaniem oraz pobytem zwykłym. Zestawienie tych kryteriów wskazania prawa właściwego służy niektórym autorom za podstawę wnioskowania o potrzebie zachowania lub zmiany dominujących rozwiązań kolizyjnoprawnych. Konieczna wydaje się w związku z tym próba weryfikacji koncepcji tzw. optymalnego łącznika personalnego z punktu widzenia interesu publicznego (państwa, obrotu) oraz prywatnego (jednostek).

Rozdział 4 przybliża zagadnienia konstrukcyjne norm kolizyjnoprawnych opartych na zasadzie obywatelstwa. Rozważania koncentrują się wprawdzie na polskim prawie prywatnym międzynarodowym, jednak uwzględniono również tło prawnoporównawcze, w tym systemy prawne m.in.: Niemiec, Austrii, Francji oraz Włoch. Problematyka oddziaływania obywatelstwa na prawo prywatne międzynarodowe jest rozpatrywana w szerszym spektrum, które obejmuje porównanie norm jurysdykcyjnych i kolizyjnych, z naciskiem na wyjątki dotyczące tzw. paralelności jurysdykcji i prawa właściwego, a także postrzeganie przynależności państwowej stron stosunku życiowego jako tzw. elementu międzynarodowego, przez znaczną część doktryny uznawanego za przesłankę stosowania norm kolizyjnych w ogóle. W sposób systematyczny poddano analizie wskazanie prawa ojczystego przez ustawę i to w różnych wariantach, tj. za pośrednictwem łącznika uwzględniającego obywatelstwo pojedynczej osoby fizycznej oraz obywatelstwo wspólne dwojga osób fizycznych. Wskazanie legis patriae w wypadku wielopaństwowców (pluripatrydów) wymaga uzupełnienia dodatkowym kryterium, określanym przez polską ustawę w art. 2 p.p.m.

Jak wykazano, szczegółowe rozwiązania w ustawie polskiej zostały wprawdzie skorelowane z wieloma innymi systemami kolizyjnoprawnymi (m.in. niemieckim oraz włoskim), jednak mogą one budzić spore wątpliwości z punktu widzenia europejskiego prawa pierwotnego, a także ze względu na wewnętrzną spójność aksjologiczną prawa prywatnego międzynarodowego. Pierwszeństwo łącznika obywatelstwa polskiego daje się bowiem wytłumaczyć jedynie przez pryzmat zasady suwerenności państwa, podczas gdy rozstrzygnięcie zbiegu obywatelstw obcych konkretyzuje zasadę najściślejszego związku, którą można uważać za charakterystyczną dla kolizyjnoprawnej metody regulacji. W braku odmiennych postanowień zasada pierwszeństwa obywatelstwa fori nie może znajdować zastosowania na gruncie norm pochodzenia konwencyjnego oraz instrumentów pochodnych prawa europejskiego, które należy wykładać oraz stosować w sposób autonomiczny. Obszerna część rozdziału 4 została poświęcona problematyce prawa personalnego bezpaństwowców i uchodźców, bliżej wyjaśniono sporne w nauce polskiej relacje, jakie zachodzą pomiędzy art. 3 ust. 2 p.p.m. oraz art. 12 ust. 1 konwencji z 1951 r. Naświetlono również wpływ czynnika czasu na wskazanie prawa ojczystego przez łącznik normy kolizyjnej, co jest w doktrynie określane zwięźle jako zmiana statutu.

Ostatni, 5 rozdział rozprawy wytycza ramy odniesień pomiędzy zasadą obywatelstwa a najważniejszymi instytucjami części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu ścisłym, jak zwłaszcza: odesłanie, subiektywne wskazanie statutu (professio iuris), niejednolitość prawa wskazanego, kwestia wstępna, klauzula porządku publicznego oraz obejście prawa. Uwagę poświęcono również zagadnieniu ściśle powiązanemu z domeną procedury cywilnej, jakie stanowi ustalanie łącznika obywatelstwa.

Wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy, a także postulaty de lege ferenda zostały syntetycznie zaprezentowane w zakończeniu monografii. Nie aspiruje ona do roli kompendium wiedzy na temat prawa kolizyjnego, a nawet kolizyjnoprawnej zasady obywatelstwa. Wypada żywić nadzieję, że zainspiruje w Polsce dyskusję naukową na temat łączników personalnych, która byłaby co najmniej pożądana w dobie europejskiej rekodyfikacji prawa kolizyjnego.

W toku badań przeprowadzonych przy okazji przygotowania pracy wykorzystano podstawowe metody badawcze nauk prawnych. W rozdziale 1 poważną rolę odgrywa metoda historyczno-porównawcza, jak bowiem już zaznaczono, wyjaśnienie omawianych zagadnień nie byłoby możliwe bez analizy dorobku prawnego europejskiej kolizjonistyki XIX i XX w., przede wszystkim zaś tzw. nowej szkoły włoskiej. W dalszej części pracy dominują metody prawnoporównawcza oraz prawnodogmatyczna. Autor w dobrej wierze dołożył wszelkich starań, aby wykorzystać dostępną literaturę w języku polskim według stanu na koniec sierpnia 2014 r. Większą część powołanej literatury przedmiotu stanowią jednak dzieła obcojęzyczne, przede wszystkim autorów niemieckich, austriackich, francuskich oraz, w mniejszym stopniu, szwajcarskich, włoskich i angielskich. Szczególnie intensywne wykorzystanie piśmiennictwa niemieckiego (m.in. dorobku naukowego Erika Jaymego oraz Heinza-Petera Mansela) usprawiedliwione jest, po pierwsze, bliskością założeń oraz szeregu norm prawnych polskiego i niemieckiego prawa kolizyjnego, po drugie zaś faktem, że doktryna RFN od przeszło stu lat poświęca szczególną uwagę kolizyjnoprawnej zasadzie obywatelstwa, mogąc szczycić się na tym polu badań naukowych godnymi podziwu osiągnięciami, właściwie nieporównywalnymi z dorobkiem doktryny innych państw europejskich.

Powstanie tego dzieła nie byłoby możliwe bez wielkiej pomocy, jaką otrzymałem ze strony wielu osób. W pierwszej kolejności składam podziękowania całej mojej najbliższej rodzinie: żonie Annie, synowi Franciszkowi oraz córce Łucji. Mogę jedynie domyślać się, jak wiele cierpliwości wymagały od nich długie miesiące, spędzone przeze mnie nad literaturą i przed ekranem komputera, a także kilkakrotne zagraniczne wyjazdy naukowe.

Nie mniej wyrazów wdzięczności należy się moim ukochanym Rodzicom: Lidii i Andrzejowi Pilichom, którzy nie tylko nieustannie wspierali mnie podczas pracy, lecz także mobilizowali do jeszcze większego wysiłku. Panu prof. zw. dr. hab. Jerzemu Poczobutowi, pod którego kierunkiem zdobywałem na macierzystym Uniwersytecie Warszawskim swoje szlify w dziedzinie prawa kolizyjnego, dziękuję przede wszystkim za wiele cennych uwag do pierwszej wersji pracy oraz możliwość swobodnej wymiany poglądów na tematy naukowe. Recenzentce wydawniczej pani dr hab. Marii Annie Zachariasiewicz składam moje podziękowanie za uwagi i spostrzeżenia, które pomogły mi podnieść poziom naukowy tej pracy oraz pobudziły mnie do głębszej refleksji nad przedmiotem moich studiów.

Endlich, least but not last, danke ich dem ganzen Mitarbeiterkreise des Hamburger Max-Planck Instituts für ausländisches und internationales Privatrecht, und vor allem ihrem Direktor Herrn Prof. Dr. Dr. h.c. mult. Jürgen Basedow, für ihre Gastfreundlichkeit, den Zugang zu der phantastischen Literatursammlung und all die Bereitschaft, die mit meinen wissenschaftlichen Aufenthalten gebundenen Hindernisse möglichst zu überwinden.

Mateusz Pilich

Warszawa, sierpień 2014 r.