Uliasz Marcin, Zasada jawności sądowego postępowania egzekucyjnego w dobie informatyzacji

Jawność postępowania sądowego należy do niekwestionowanych wartości. Stanowi ona gwarancję rzetelnego postępowania, która jest niezbędnym komponentem każdego demokratycznego państwa prawnego. Znajduje też podstawy normatywne w przepisach prawa międzynarodowego, konstytucyjnego oraz w regulacjach procesowych dotyczących postępowania cywilnego, karnego, administracyjnego i sądowoadministracyjnego.

Tradycyjnie zasada jawności postępowania cywilnego jest postrzegana jako gwarancja udziału stron i uczestników postępowania w czynnościach podejmowanych przez organ procesowy. Ten wewnętrzny aspekt zasady jawności obejmuje prawo stron i uczestników do udziału w czynnościach podejmowanych przez organy procesowe, prawo do informacji o czynnościach organów i innych stron (uczestników) podejmowanych w tym postępowaniu oraz dostęp do akt. Od tych przejawów jawności odróżnia się gwarancje tzw. jawności zewnętrznej, czyli publiczny charakter czynności podejmowanych w ramach postępowania cywilnego. O ile jawność wewnętrzna w zasadzie nie podlega ograniczeniom, o tyle gwarancje jawności zewnętrznej są znacznie skromniejsze, gdyż odnoszą się one w istocie do udziału publiczności w posiedzeniach sądowych. Różnice w zakresie struktury i dynamiki poszczególnych rodzajów postępowania cywilnego powodują także zróżnicowanie zakresu jawności zewnętrznej. Najpoważniejsze różnice występują w tym względzie pomiędzy postępowaniem rozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym. W tym ostatnim postępowaniu gwarancje udziału publiczności w czynnościach procesowych są bowiem ograniczone.

Od wielu lat trwa transformacja technologiczna w zakresie wymiany informacji pomiędzy podmiotami biorącymi udział w postępowaniu cywilnym. W coraz większym stopniu są w tym celu wykorzystywane nowe technologie. Wdrażane systemy teleinformatyczne oraz środki komunikacji elektronicznej powodują daleko idące zmiany w zakresie komunikowania się tych podmiotów. Zjawiska te bezpośrednio oddziałują na wzmiankowane wyżej gwarancje zapewniające stronom (uczestnikom) i osobom trzecim udział w postępowaniu cywilnym. Pojawia się zatem pytanie o stopień i kierunki tego oddziaływania, a w rezultacie – o to, czy w wyniku przemian technologicznych zasada jawności postępowania cywilnego doznaje jedynie modyfikacji, czy też zachodzi potrzeba zdefiniowania jej na nowo w taki sposób, aby uwzględnić aktualny stan rozwoju technologicznego. Zagadnienie to jest aktualne z tego względu, że rozwój technologiczny nie stanowi zamkniętego etapu. W dobie społeczeństwa informacyjnego stale wzrasta zapotrzebowanie na dostęp do rzetelnej informacji dotyczącej postępowań cywilnych. Silne są też oczekiwania, aby dostęp ten był możliwie prosty, szybki i tani.

Celem niniejszego opracowania jest ocena wpływu informatyzacji na zasadę jawności postępowania egzekucyjnego. Ograniczenie analizy do tego rodzaju postępowania jest uzasadnione faktem, że to właśnie w ramach egzekucji sądowej są aktualnie w najszerszym stopniu wykorzystywane nowoczesne technologie. Warto jednak zaznaczyć, że postępowanie egzekucyjne w niektórych sprawach jest ukształtowane niemal identycznie, jak postępowanie rozpoznawcze (np. sprawy o egzekucję niektórych świadczeń niepieniężnych). Regulacje dotyczące jawności postępowania rozpoznawczego są często stosowane wprost w takich sprawach egzekucyjnych, co oznacza, że niektóre przejawy jawności postępowania egzekucyjnego są też adekwatne w odniesieniu do postępowania rozpoznawczego.

Wielość unormowań stanowiących podstawy normatywne zasady jawności postępowania cywilnego wywołuje rozbieżności dotyczące natury prawnej tej zasady. W nauce postępowania cywilnego od wielu lat występują różnice zdań dotyczące tego, czy zasada jawności ma charakter konstytucyjnej zasady wymiaru sprawiedliwości, czy też jest ona naczelną zasadą postępowania cywilnego. Po przemianach dokonanych na przełomie lat 80. i 90. XX w. zintensyfikowano badania naukowe nad zjawiskiem konstytucjonalizacji postępowania cywilnego. Asumptem do podjęcia tych wysiłków były prace nad nową ustawą zasadniczą zwieńczone uchwaleniem Konstytucji RP z 1997 r. oraz coraz bogatszy dorobek orzeczniczy Trybunału Konstytucyjnego. Proces integracji europejskiej oraz stale rozszerzający się zakres unormowań procesowych zawartych w prawie Unii Europejskiej i innych aktach prawa międzynarodowego zrodziły kolejny nurt w obszarze badań naukowych dotyczących postępowania cywilnego, określany mianem europeizacji tego postępowania. Fundamentalną rolę w tym zakresie odgrywa orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Pomimo unormowań konwencyjnych, unijnych i konstytucyjnych dotyczących jawności postępowań sądowych, nie udało się doprowadzić do ujednolicenia poglądów dotyczących charakteru zasady jawności. W pierwszej kolejności należy zatem rozważyć problem, czy zasada jawności ma charakter konstytucyjnej zasady wymiaru sprawiedliwości, czy zasady naczelnej postępowania cywilnego. Zasada jawności postępowania cywilnego jest wiązana z jawnością działalności organów publicznych, transparentnością ich funkcjonowania oraz jawnością (dostępnością) informacji publicznych. Konieczna jest zatem analiza, czy zakres desygnatów zasady jawności postępowania cywilnego wykazuje powiązania z tymi wartościami, czy też zasada ta może być postrzegana jako dyrektywa o charakterze ściśle procesowym i autonomicznym. W razie przyjęcia, że zasada ta ma charakter procesowy, należy podjąć próbę określenia kryteriów pozwalających na wyodrębnienie przejawów (gwarancji) tej zasady spośród przejawów innych zasad służących realizacji wartości, jaką jest jawność życia publicznego albo jawność informacji publicznej.

Dla tego celu niezbędne jest ustalenie treści (istoty) zasady jawności i jej przejawów w postępowaniu cywilnym. Wnioski płynące z tej analizy mają bowiem kluczowe znaczenie dla określenia istoty tej zasady na gruncie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym. Zasada jawności, podobnie jak inne zasady postępowania cywilnego, jest elementem systemu postępowania cywilnego, w którym poszczególne komponenty są wzajemnie ze sobą powiązane. Ustalenie tych powiązań ukazuje rolę tej zasady oraz służy delimitacji zakresu jej desygnatów, dzięki czemu jest możliwe określenie jej zakresu przedmiotowego. Powyższe zagadnienia stanowią punkt wyjścia do określenia zakresu podmiotowego i przedmiotowego zasady jawności w sądowym postępowaniu egzekucyjnym.

Ujęcie zasady jawności postępowania egzekucyjnego w świetle „tradycyjnych” unormowań procesowych jest prezentowane w kolejnych rozdziałach. W tym zakresie należy skoncentrować się na trzech zagadnieniach. Po pierwsze, należy omówić relację pomiędzy zakresem zasady jawności w całym postępowaniu cywilnym a zakresem tej zasady w postępowaniu egzekucyjnym. Z uwagi na zróżnicowanie między tymi rodzajami postępowań pojawia się bowiem wątpliwość, czy tytułowe postępowanie nie zostało ukształtowane w oparciu o założenia przeciwne wobec zasady jawności. Zachodzi też konieczność omówienia tych instytucji postępowania egzekucyjnego, które stanowią przejawy zasady jawności tego postępowania. Chodzi tu o regulacje gwarantujące udział w czynnościach postępowania egzekucyjnego, zapewniające prawo do informacji o tych czynnościach oraz gwarantujące dostęp do akt spraw egzekucyjnych. Dotyczy to zarówno podmiotów biorących udział w postępowaniu, czyli uczestników tego postępowania, jak też osób trzecich. Ukazanie tych gwarancji pozwala na określenie zakresu zasady jawności tego postępowania. Niniejsze opracowanie odnosi się do postępowania egzekucyjnego w szerokim znaczeniu, a zatem obejmuje zarówno postępowanie klauzulowe, właściwe postępowanie egzekucyjne, jak też tzw. postępowanie podziałowe.

Kolejne rozdziały dotyczą informatyzacji postępowania. Omówiono w nich zjawisko wdrażania nowoczesnych technologii w postępowaniu cywilnym oraz korzyści związane z informatyzacją. Uwzględniono również zagrożenia oraz wadliwości stosowanego modelu normatywnego informatyzacji postępowania. Szczegółowej analizy wymagają przede wszystkim nowe rozwiązania pozwalające na przeprowadzenie czynności postępowania egzekucyjnego przy wykorzystaniu urządzeń i środków informatycznych, ze szczególnym uwzględnieniem udziału stron i innych osób w tych czynnościach. Dotyczy to zwłaszcza możliwości przeprowadzenia posiedzenia „na odległość”, wysłuchania za pośrednictwem systemu teleinformatycznego oraz licytacji elektronicznej. Omawiane są też nowoczesne formy komunikowania o czynnościach podejmowanych w postępowaniach egzekucyjnych (doręczenia elektroniczne, obwieszczenia elektroniczne, elektroniczne postępowanie wieczystoksięgowe zmierzające do ujawnienia faktu wszczęcia i zakończenia postępowania egzekucyjnego) oraz kwestia udostępniania akt prowadzonych w postaci elektronicznej.

Konkluzje wynikające z powyższych analiz są przedstawione w zakończeniu. Z uwagi na to, że proces informatyzacji egzekucji nie jest jeszcze zakończony, w zakończeniu są też prezentowane postulaty legislacyjne, których celem jest wyeliminowanie mankamentów niektórych regulacji „informatycznych” stanowiących gwarancje zasady jawności.