Tęcza-Paciorek Anna Marta, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym

Tytułem wstępu należy w pierwszej kolejności uzasadnić, dlaczego warto podjąć zagadnienia związane z zasadą domniemania niewinności. Za wyborem przedmiotowego tematu przemawia przede wszystkim wpływ omawianej zasady na wymiar modelowy, tj. fakt, że stanowi ona element modelu procesu karnego, który przede wszystkim tenże model kształtuje. Niebagatelne znaczenie ma również wymiar dogmatyczny domniemania niewinności, a zatem miejsce, jakie zajmuje ono w dogmatyce procesu karnego. Ostatnią kwestią, nie mniej jednak ważną, jest znaczenie zasady domniemania niewinności dla funkcjonowania sądownictwa, a zatem wymiar praktyczny tej zasady. Dodatkowo za dokonanym wyborem przemawia fakt, że wymóg traktowania każdego oskarżonego jak niewinnego do chwili wydania prawomocnego wyroku stanowi podstawowe prawo człowieka oraz jest jedną z fundamentalnych zasad procesu karnego. Konieczne więc wydaje się sprecyzowanie, co kryje wymóg takiego traktowania każdego oskarżonego do chwili udowodnienia mu winy i wydania prawomocnego wyroku. Nie można również pominąć faktu, że zasada domniemania niewinności jest uprawnieniem szczególnym, ponieważ pełni rolę gwarancji efektywnego funkcjonowania innych praw i wolności każdego człowieka. Zagadnienie domniemania niewinności jest fundamentalne dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania oraz dla kształtowania pozycji jednostki we współczesnym państwie.

Zasada domniemania niewinności ma również kapitalne znaczenie z punktu widzenia społecznego zaufania do organów wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania oraz kształtowania prestiżu prawa. Zarówno organy ścigania, jak i sądy muszą legitymować się odpowiednim poziomem zaufania społecznego. Bez przekonania społeczeństwa, że w trakcie trwania procesu karnego można oczekiwać od organów ścigania i sędziów traktowania oskarżonego jak niewinnego, zbudowanie przedmiotowego zaufania wydaje się niemożliwe.

Domniemanie niewinności wymaga szerszego omówienia w polskiej nauce procesu karnego. Do tej pory zagadnienie to nie doczekało się monograficznego opracowania na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego . W literaturze karnoprocesowej temat ten poruszany był najczęściej w podręcznikach w związku z zasadą in dubio pro reo oraz jej gwarancjami procesowymi. Dość skąpa liczba opracowań dotyczących zasady domniemania niewinności stanowi, jeżeli wziąć pod uwagę akcentowaną wagę tego tematu, pewnego rodzaju lukę w literaturze przedmiotu. Poniższa rozprawa dąży do jej wypełnienia.

Problemem badawczym poddanym analizie w niniejszym opracowaniu jest kwestia tego, czy na gruncie polskich unormowań prawnych dotyczących zasady domniemania niewinności zostaje zachowana równowaga pomiędzy gwarancjami procesowymi wypływającymi z przedmiotowej zasady a możliwością stosowania instytucji, które zasadę tę ograniczają. Kapitalne znaczenie ma również rozstrzygnięcie kwestii, czy wspomniane regulacje spełniają standardy europejskie dotyczące respektowania praw i wolności przypisanych każdemu człowiekowi. Odpowiedź na powyższe stanowić będzie następnie punkt wyjścia refleksji dotyczącej tego, czy aktualny zakres zasady domniemania niewinności powinien zostać zmieniony.

Niniejsze opracowanie stawia sobie przede wszystkim za cel rekonstrukcję znaczenia i określenia roli zasady domniemania niewinności w polskim procesie karnym, a także ma stanowić próbę rozważenia, czy polskie rozwiązania dotyczące materii domniemania niewinności spełniają założenia europejskiego modelu rzetelnego procesu karnego. Zadanie to jest podejmowane w oparciu o analizę polskiego porządku normatywnego oraz dorobku orzecznictwa i doktryny, który porównywany jest ze standardem europejskim opartym na przepisie art. 6 EKPC oraz rozwijanym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasada domniemania niewinności jest zatem omawiana przez pryzmat uregulowań konstytucyjnych, konwencyjnych oraz ustawowych. Na każdej bowiem z tych trzech płaszczyzn obowiązywania przedmiotowej zasady występują istotne kwestie. Dodatkowo analizie i ocenie zostały poddane gwarancje zasady domniemania niewinności w polskim procesie karnym. Rozważając poszczególne kwestie dotyczące domniemania niewinności, sięgnięto także po niektóre doświadczenia państw systemu prawnego common law, które wzbogacają perspektywę poznawczą o zagadnienia niedyskutowane na gruncie polskich i strasburskich rozwiązań. Nie sposób było również pominąć w rozważaniach na temat domniemania niewinności efektu pracy Komisji Wspólnot Europejskich z 2006 r., którym było opublikowanie "Zielonej księgi. Domniemanie niewinności", która stanowi jednolity wywód na temat przedmiotowej zasady. W niniejszej pracy zostały również uwzględnione przykłady z praktyki w oparciu o akta Sądu Rejonowego w Środzie Śląskiej, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Krzyków, Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Fabrycznej, Sądu Okręgowego we Wrocławiu oraz Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu.

Kolejnym celem niniejszego opracowania jest ukazanie wieloaspektowości domniemania niewinności. W doktrynie bowiem istnieją trzy różne ujęcia istoty zasady domniemania niewinności. Pierwszy z nich to pogląd opowiadający się za subiektywistycznym ujęciem przedmiotowej zasady, drugi za ujęciem obiektywistycznym , natomiast trzeci to koncepcja humanistycznego sceptyzmu . Wszystkie trzy ujęcia zasługują na pogłębioną analizę, ponieważ dają asumpt do postawienia pytania, które z nich jest ujęciem najwłaściwszym.

Kolejnym wątkiem poruszonym w niniejszej pracy jest kwestia największych zagrożeń dla realizacji zasady domniemania niewinności. Podjęta została również próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy aktualny porządek prawny w przypadku zaistnienia powyższych zagrożeń pozwala na ich eliminację oraz czy w tym zakresie należałoby podjąć próbę zmiany przepisów prawa.

Dalszym celem opracowania jest ukazanie i omówienie ustawowych oraz pozaustawowych konsekwencji obowiązywania zasady domniemania niewinności. Omówione zostały zatem zasady in dubio pro reo i onus probandi, prawa do milczenia, zakazu zmuszania do samooskarżenia i dostarczania dowodów przeciwko sobie, nakazu zachowania obiektywizmu przez organy procesowe, a także subsydiarności stosowania środków przymusu oraz relacji pomiędzy domniemaniem niewinności a działalnością mediów. Celem pracy jest także ukazanie wpływu zasady domniemania niewinności na model procesu karnego, gdyż zasada ta jest jednym z czynników determinujących konstrukcję tego procesu.

Z jednej strony praca ma więc walor systematyzujący, dąży bowiem do uporządkowania zagadnień związanych z zasadą domniemania niewinności, z drugiej zaś akcentuje kwestie, które są sporne i wymagają głębszej refleksji.

Przedmiotem weryfikacji jest założenie, że polskie unormowanie w zakresie wymogu traktowania każdego człowieka jak niewinnego aż do chwili wydania prawomocnego wyroku oraz jego gwarancji, nie do końca spełnia europejskie standardy rzetelnego procesu karnego oraz nie zapewnia właściwej ochrony oskarżonego przed zbyteczną ingerencją organów ścigania w życie oskarżonego. Ocena dokonywana jest także z perspektywy spójności przyjmowanych rozwiązań z innymi celami stawianymi współczesnemu procesowi karnemu.

Domniemanie niewinności omawiane jest wyłącznie z perspektywy postępowania w sprawach karnych przed sądami powszechnymi oraz Sądem Najwyższym. Analiza nie obejmuje postępowania przed sądami wojskowymi i Trybunałem Stanu. Poza zakresem rozważań pozostawione zostały także zagadnienia postępowania w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Ograniczenie analizy do głównego nurtu procesu powszechnego wydaje się, przez wzgląd na obraną tematykę, wystarczające.

W niniejszym opracowaniu zagadnienie domniemania niewinności zostanie omówione wyłącznie z perspektywy karnoprocesowej. Zważyć należy, że zasada domniemania niewinności jest zagadnieniem złożonym, które można badać z wielu perspektyw. Ujęcie tego zagadnienia pod kątem karnoprocesowym nie wyklucza więc sięgania po dorobek innych nauk. Przy omawianiu zagadnień dogmatycznych zasadne wydaje się nawiązanie do dorobku teorii prawa, tym bardziej że domniemanie niewinności było przedmiotem refleksji również tej gałęzi prawoznawstwa. Ponadto powyższe daje możliwość ukazania pozaustawowych konsekwencji obowiązywania zasady domniemania niewinności.

W celu ujęcia poruszanej tematyki w szerszej perspektywie w niniejszej pracy dokonano również analizy artykułów prasowych oraz wypowiedzi polityków i dziennikarzy, które dotyczą toczących się postępowań karnych. Ma ona na celu przede wszystkim zbadanie, czy zasada domniemania niewinności jest respektowania zarówno przez dziennikarzy, jak i polityków w toku debaty publicznej. W rozprawie sięgnięto również do ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.), która w art. 13 ustanawia zakaz przedsądów.

Jedną z metod badawczych zastosowanych w niniejszej pracy jest analiza danych statystycznych pozyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości. Dane te dotyczą m.in. liczby spraw z sądów okręgowych i rejonowych w poszczególnych latach w okresie 1997-2006, w których zastosowano tymczasowe aresztowanie, obserwację psychiatryczną, zabezpieczenie majątkowe, oraz podsumowanie, ile z tych spraw zakończyło się uniewinnieniem. Powyższe informacje umożliwiły dokonanie analizy poszczególnych instytucji zmierzających do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, bądź pozyskiwania określonych dowodów, pod kątem liczby uniewinnień orzeczonych co do osób, wobec których instytucje te zostały wcześniej zastosowane.

Ostatnią z metod badawczych zastosowanych na potrzeby niniejszego opracowania jest analiza przeprowadzonej na 100 dowolnie wybranych osobach ankiety dotyczącej zagadnień związanych z dostępem mediów do możliwości relacjonowania procesów karnych oraz potrzeby społeczeństwa do bycia informowanym za pośrednictwem środków masowego przekazu o przebiegu tych procesów.

Opracowanie składa się z ośmiu rozdziałów. Ich układ ma umożliwić płynne przechodzenie pomiędzy poszczególnymi zagadnieniami. Dlatego w pierwszej kolejności należało omówić samo pojęcie zasady oraz dokonać pojęciowego porównania zasady i reguły prawnej, co pozwoliło rozstrzygnąć kwestię, czy zasada domniemania niewinności nie jest aby zasadą tylko z nazwy. Następnie należało przejść do omówienia pojęcia, istoty, funkcji i charakteru prawnego zasady domniemania niewinności. Kolejny rozdział jest natomiast poświęcony historycznemu rozwojowi domniemania niewinności i ukazuje, jak treść omawianej zasady kształtowała się na przestrzeni dziejów. Aktualny kształt przedmiotowej zasady został jej nadany w wyniku rozwoju prawa karnego oraz świadomości społeczeństwa w zakresie praw i wolności przynależnych każdemu człowiekowi, dlatego kolejnym zagadnieniem omówionym w pracy jest forma zasady domniemania niewinności na tle standardów europejskich, które obowiązują w Polsce w wyniku ratyfikowania niektórych aktów prawa międzynarodowego stanowiących o prawach i wolnościach każdego człowieka. Następnie dokonano omówienia komponentów tej zasady, aby uwypuklić, jakie konsekwencje prawne wywołuje traktowanie oskarżonego jak niewinnego. Po omówieniu zarówno samej zasady domniemania niewinności, jej rozwoju historycznego, jak i aktów prawa międzynarodowego regulującego m.in. omawianą zasadę oraz jej komponentów, logicznym krokiem było przejście na grunt polskiego procesu karnego, a zatem omówienie przedmiotowej zasady przez pryzmat poszczególnych etapów tego postępowania. Przede wszystkim bowiem należało dokonać analizy przedmiotu pracy w perspektywie modelu obowiązującego procesu. Następnie skupiono się na niektórych środkach przymusu oraz obserwacji psychiatrycznej, a zatem poruszono bardziej szczegółowe kwestie dotyczące obowiązywania domniemania niewinności w polskim procesie karnym. Na koniec omówiono pozaprocesowe obowiązywanie zasady domniemania niewinności, które dotyczy szeroko pojętego zawodu dziennikarza, aby tym samym zwieńczyć rozważania dotyczące omawianej zasady, ukazując, że obowiązek jej przestrzegania nie wynika wyłącznie z przepisów kodeksu postępowania karnego.

Przyjęta systematyka umożliwia przejrzyste omówienie tematu oraz stanowi rzeczową, a jednocześnie ciekawą i wyczerpującą analizę problematyki dotyczącej przedmiotowej zasady. Ponadto zaprezentowany podział opracowania na poszczególne rozdziały powoduje, że jego forma jest bardziej przystępna.

W tym miejscu chciałabym podziękować wszystkim osobom, które swą życzliwością przyczyniły się do powstania niniejszej pracy w jej obecnym kształcie, a wśród nich w szczególności: