Wrzecionek Rafał, Zarządca sukcesyjny przedsiębiorstwa w spadku. Status i charakter prawny

Dziedziczenie jest jedną z fundamentalnych i najstabilniejszych części prawa cywilnego. Jak słusznie zauważono w piśmiennictwie – począwszy od wprowadzenia notarialnego poświadczenia dziedziczenia i europejskiego poświadczenia spadkowego , poprzez modyfikację kręgu spadkobierców ustawowych , wprowadzenie zapisu windykacyjnego , zasady przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza oraz rejestru spadkowego , widoczna jest dynamika zmian powodująca ewolucję polskiego prawa spadkowego. Wpisuje się w nią także – obowiązująca od 25.11.2018 r. – ustawa o zarządzie sukcesyjnym , znowelizowana ustawą z 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych , regulująca m.in. zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (art. 1 pkt 1 u.z.s.). Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy z 5.07.2018 r. , stworzenie instytucji zarządu sukcesyjnego stanowić miało alternatywne rozwiązanie dla tworzenia planów sukcesji oraz pozostawać remedium dla przypadków niepodjęcia lub niezakończenia realizacji planów sukcesyjnych przedsiębiorcy. Z instytucją zarządu sukcesyjnego w ścisłym związku pozostaje problematyka związana z powołaniem zarządcy sukcesyjnego, jego odwołaniem, jak również złożeniem przez niego rezygnacji z pełnionej funkcji, a wątpliwości z tym związane są jednym z czynników mających wpływ na wybór tematu niniejszej pracy.

Wybór ten jest uzasadniony również faktem, iż ustawa o zarządzie sukcesyjnym wprowadza nieznane dotąd w polskim systemie prawnym regulacje umożliwiające kontynuowanie działalności przedsiębiorcy wpisanego do Centralnej Ewidencji, po jego śmierci – na podstawie decyzji jego następców prawnych. Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na wybór tematu pracy jest to, że kwestie związane z powołaniem, odwołaniem i rezygnacją zarządcy po śmierci przedsiębiorcy nie doczekały się pogłębionej analizy. Przydatność kompleksowego opracowania tej tematyki nie powinna budzić wątpliwości, bowiem wypowiedzi doktryny są tu stosunkowo nieliczne.

Zasadniczym celem pracy jest przedstawienie problematyki cywilnoprawnego statusu i charakteru prawnego zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorstwa w spadku.

W pierwszej części pracy zaprezentowano rozwiązania sukcesji przedsiębiorstw indywidualnych przyjętych w niektórych – bardziej niż Polska zaawansowanych gospodarczo – krajach Europy. Przybliżono odmienności przyjętych rozwiązań funkcjonowania w innych systemach prawnych, a po analizie stanu prawnego w Polsce sprzed wejścia w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym, podjęta została próba odpowiedzi na pytanie, czy istniejące dotąd instytucje i mechanizmy prawa spadkowego spełniały oczekiwania społeczne i wymogi współczesnego obrotu, zapewniając skuteczność decyzji przedsiębiorcy w zakresie kontynuowania działalności przez jego następców. Pozwoli to wykazać zasadność wprowadzenia do polskiego systemu prawa regulacji umożliwiającej ustanowienie zarządu sukcesyjnego i powołanie zarządcy także decyzją następców prawnych przedsiębiorcy, który za życia nie rozstrzygnął kwestii sukcesji prowadzonego przedsiębiorstwa.

Struktura pracy została opracowana na podstawie założenia mającego na celu analizę poszczególnych etapów związanych z czynnościami zmierzającymi do powołania, odwołania i rezygnacji zarządcy sukcesyjnego. Aby to było możliwe, konieczne jest jednak w pierwszej kolejności osadzenie rozważań na gruncie konkretnej materii, jaką stanowi przedsiębiorstwo w spadku i dokonanie analizy nie tylko co do tego, czym jest przedsiębiorstwo w spadku, jaki jest jego charakter prawny na gruncie prawa cywilnego, lecz także w aspekcie znaczenia tego pojęcia. Udzielenia odpowiedzi wymaga więc pytanie, w jaki sposób zakres znaczeniowy tego terminu wpływa na realizację zasadniczego celu ustawodawcy, jakim jest zapewnienie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy. W ścisłym związku z tym problemem pozostaje postrzeganie pojęcia przedsiębiorcy po jego śmierci, który wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji. Niezbędne zatem staje się także rozważenie sposobu postrzegania pojęcia przedsiębiorcy w okresie po jego śmierci oraz podjęcie próby udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy ustawa o zarządzie sukcesyjnym stanowi uzupełnienie regulacji, o zagadnienia właściwe dla ostatniego etapu funkcjonowania przedsiębiorstwa w dotychczasowej strukturze organizacyjno-prawnej, spójnej z wynikającą z Prawa przedsiębiorców?

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym swym zakresem normowania obejmuje jedynie część majątku po zmarłym spadkodawcy-przedsiębiorcy. Istotna jest więc analiza struktury podmiotowej przedsiębiorstwa w spadku oraz ustalenie uprawnień do tej części masy spadkowej. Poczynienie tych ustaleń jest uzasadnione koniecznością zbadania skutków ewentualnego zbycia udziału w przedsiębiorstwie w spadku oraz ich wpływu nie tylko na czynności inicjujące powołanie zarządcy sukcesyjnego, lecz także na te, których dokonanie zmierza do ustania sprawowania tej funkcji.

Jedną z podstawowych tez pracy jest ustalenie, że wraz ze stworzeniem przez ustawodawcę instytucji zarządu sukcesyjnego doszło do powstania nowej – nieznanej dotąd postaci zastępstwa. Dlatego w kolejnej części pracy uznano za celowe porównanie tej instytucji z innymi – znanymi rodzajami zastępstw i udzielenie odpowiedzi na pytanie, jaka jest pozycja prawna zarządcy sukcesyjnego oraz w jakich kategoriach należy postrzegać tę funkcję.

Śmierć osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą wywiera zasadnicze skutki w sferze prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa. Jakie zatem znaczenie ma ta okoliczność na postrzeganie celu powoływania zarządcy sukcesyjnego? Niezbędne jest także nie tylko określenie momentu, w którym osoba powoływana do pełnienia tej funkcji zyskuje status zarządcy sukcesyjnego oraz wynikających z tego konsekwencji na gruncie ustawy o zarządzie sukcesyjnym, lecz także statusu osoby wskazanej przez przedsiębiorcę do pełnienia tej funkcji także do momentu śmierci przedsiębiorcy. Ważnym jest także określenie charakteru stosunku prawnego zachodzącego pomiędzy przedsiębiorcą, który wskazał kandydata do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, a przyszłym zarządcą.

W pracy zbadano dopuszczalność powołania zarządcy w aspekcie rodzaju działalności prowadzonej przez zmarłego przedsiębiorcę i w związku z tym podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy określone przez ustawodawcę przesłanki umożliwiające wybór kandydata oraz podjęcie czynności zmierzających do jego powołania nie zostały sprecyzowane w sposób nadmiernie ograniczający skorzystanie z narzędzi wprowadzonych ustawą o zarządzie sukcesyjnym.

Rozstrzygnięcie tych zagadnień jest niezbędne przede wszystkim po to, aby podjąć próbę określenia charakteru prawnego funkcji zarządcy sukcesyjnego oraz jego pozycji prawnej jako nieznanej dotąd postaci zarządcy masy majątkowej oraz ustawowego zakresu jego obowiązków, lecz także aby dostrzec instytucję zastępstwa sukcesyjnego jako element systemu prawnego, w którym funkcjonuje. Niezbędne staje się wobec tego również ustalenie skutków prawnych zdziałanych przez zarządcę czynności, które mogą budzić istotne wątpliwości przede wszystkim w aspekcie zbyt wąskiego zakresu znaczeniowego pojęcia „właściciel przedsiębiorstwa w spadku”.

Przyczyny uzasadniające ustanie uprawnienia do sprawowania funkcji zarządcy sukcesyjnego można dzielić według różnych kryteriów i na różne sposoby. Jednym z nich jest rodzaj skutków prawnych, jakie wywołuje zdarzenie powodujące ustanie tego uprawnienia. Przedmiotem analizy są więc skutki bezpośrednie takich zdarzeń, tj. odwołanie i rezygnacja z pełnionej funkcji, powodowane działaniem osób uprawnionych. Efekt tych zdarzeń polegający na ustaniu uprawnienia zarządcy do pełnienia funkcji uzasadnia ich analizę w kolejnej części pracy. Bezpieczeństwo obrotu koniecznym czyni ustalenie momentu wywołania skutku prawnego odwołania zarządcy sukcesyjnego oraz złożonego przez niego oświadczenia o rezygnacji z pełnionej funkcji, co jest szczególnie istotne przez wzgląd z jednej strony na obowiązek ujęcia tego oświadczenia w sporządzanym przez notariusza protokole, z drugiej zaś strony – na deklaratoryjny skutek wykreślenia danych zarządcy z CEIDG.

Należy także wskazać, iż praca w swej konstrukcji opiera się na wykorzystaniu dwóch zasadniczych perspektyw. Chodzi bowiem nie tylko o analizę z punktu widzenia osób stojących przed koniecznością kontynuacji prowadzenia przedsiębiorstwa po zmarłym przedsiębiorcy, który nie ingerował w kwestię sukcesji przedsiębiorstwa za życia, lecz także o spojrzenie na tę problematykę z perspektywy sygnalizowanego już bezpieczeństwa obrotu. Ustawodawca dążąc do wzmocnienia bezpieczeństwa dokonywanych czynności zmierzających do powołania, odwołania i rezygnacji zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorstwa w spadku – przez zastosowanie formy notarialnej. Ratio legis nowych regulacji ma na względzie ochronę przedsiębiorstw postrzeganych jako dobro prawne także w wymiarze społecznym , co uzasadnia także potrzebę analizy efektywności stworzonych przez prawodawcę regulacji wynikających z ustawy o zarządzie sukcesyjnym, czy Prawa o notariacie . Istotne staje się więc badanie spójności pomiędzy regulacjami zawartymi w ustawie o zarządzie sukcesyjnym oraz w Prawie o notariacie, zawierającej nie tylko przepisy o charakterze wykonawczym, lecz także katalog osób uprawnionych do żądania sporządzenia przez notariusza czynności zmierzających do powołania czy odwołania zarządcy sukcesyjnego. Koniecznym jest także usystematyzowanie oraz analiza okoliczności kształtujących uprawnienie do powołania zarządcy oraz podjęcie próby oceny zasadności przyjętych przez ustawodawcę kryteriów. Zasadnym jest więc także udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie obowiązki spoczywają na notariuszu przy dokonywaniu czynności związanych odwołaniem zarządcy, czy przyjmującym oświadczenie o jego rezygnacji z pełnionej funkcji, aby zabezpieczyć bezpieczeństwo obrotu. Nie pozostaje to wszak bez wpływu na ochronę praw również następców prawnych przedsiębiorcy, czy osób trzecich.

Istotne zaangażowanie notariusza w proces powoływania, odwoływania i rezygnacji zarządcy sukcesyjnego powoduje konieczność analizy potrzeb bezpieczeństwa obrotu, którego gwarancją jest udział notariusza. Rozważyć więc należy, czy wprowadzone regulacje stanowią bezpieczne narzędzia służące skutecznemu powołaniu, odwołaniu i rezygnacji zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorstwa w spadku.

Praca nie stanowi jednak wyłącznie opracowania dotyczącego problematyki powołania, odwołania, czy rezygnacji zarządcy sukcesyjnego (po śmierci przedsiębiorcy). Dogłębna analiza przepisów ustawy o zarządzie sukcesyjnym, Prawa o notariacie oraz ustawy o CEIDGiPIP , skutków dokonywanych z udziałem notariusza czynności zmierzających do powołania, odwołania i rezygnacji zarządcy oraz konsekwencji wpisu informacji z nich wynikających do Centralnej Ewidencji powoduje konieczność podjęcia próby odpowiedzi na pytanie, czy konstytutywny skutek wpisu danych zarządcy do Centralnej Ewidencji, przy jednoczesnym obowiązku weryfikacji przesłanek jego powołania na etapie dokumentowania tych czynności przez notariusza, jest rozwiązaniem należycie wzmacniającym bezpieczeństwo obrotu. Udzielając odpowiedzi, należało także dokonać analizy zdarzeń i skutków zaistnienia wpisu do Centralnej Ewidencji nie tylko tych, których bezpośrednią konsekwencją jest powstanie uprawnienia do sprawowania funkcji zarządcy sukcesyjnego, lecz także związanych z ustaniem takiego uprawnienia. Celem całościowego omówienia kwestii dotyczących wpisu do CEIDG (w tym wykreślenia) w pracy uwzględnione zostały również elementy proceduralne.

Praca powstała na podstawie badań dokonanych metodą dogmatyczno-prawną. Rozważania w niej prowadzone są na podstawie analizy obowiązujących przepisów ustawy o zarządzie sukcesyjnym, Prawa o notariacie oraz innych aktów prawnych, a także dwóch zasadniczych dyrektyw interpretacyjnych – wykładni językowej (gramatycznej) i funkcjonalnej. Należy także podkreślić, iż poruszane zagadnienia stanowią nie tylko kwestie o charakterze jedynie doktrynalnym. Mają bowiem również istotne znaczenie praktyczne i dlatego powołane zostało stosowne orzecznictwo sądowe i wyniki przeprowadzonych badań ustawodawstwa oraz piśmiennictwa. Stanowią nadto analizę problemów w literaturze przedmiotu jeszcze w pełni nierozpoznanych, które mają być pomocne w przekazywaniu biznesów prowadzonych przez przedsiębiorców w rozumieniu art. 1 pkt 1 u.z.s. Stanowić mają również przydatne odniesienie dla oceny rozwiązań prawnych dotyczących funkcjonowania instytucji zarządu sukcesyjnego.