Markiewicz Michał, Zarząd wspólnym prawem autorskim

Konstrukcja zarządu wspólnym prawem autorskim określa relacje, jakie panują pomiędzy kilkoma podmiotami tego samego prawa. Jest to zagadnienie istotne z praktycznego punktu widzenia, szczególnie w rzeczywistości, w której, jak wskazano w doktrynie prawniczej, zjawisko współtwórczości stało się powszechniejsze w stopniu nieprzewidywalnym jeszcze kilka lat temu . Ma na to wpływ rozwój technologii cyfrowej oraz globalizacja, która ma szczególne znaczenie w przypadku rozpowszechniania dóbr kultury . Odrębnym źródłem wspólności prawa jest dziedziczenie, w każdym przypadku, gdy pojawia się więcej niż jeden spadkobierca podmiotu, któremu przysługują prawa wyłączne.

Równocześnie obserwuje się w doktrynie zagranicznej, że z zarządem wspólnym prawem na dobrach niematerialnych wiąże się wiele problemów prawnych, a przyjęcie rozwiązań prowadzących do wspólności prawa traktowane jest jako ostateczność. Ta niechęć do wspólności prawa związana jest w znacznym stopniu z niepewnością wynikającą z interpretacji przepisów dotyczących tego zagadnienia . Nie inaczej jest w Polsce, gdzie problematyka wspólności prawa autorskiego nie stanowiła przedmiotu pogłębionej analizy prawnej, a zagadnienie zarządu wspólną rzeczą, do którego w dużej mierze odsyłają przepisy prawnoautorskie, także nie jest wyczerpująco opracowane, ponadto stanowi podstawę wielu kontrowersji.

Z tego względu potrzebne było sprecyzowanie zasad sprawowania zarządu wspólnym prawem, w tym skutków określonych działań. Przedmiotem analizy w niniejszej pracy jest zatem zarząd prawem autorskim sprawowany zarówno w oparciu o przepisy prawa (zarząd ustawowy, zarząd sądowy), jak i w oparciu o umowę pomiędzy współuprawnionymi (zarząd umowny).

Punktem wyjścia do szerszych rozważań stały się następujące pytania badawcze:

Poza zakresem niniejszej rozprawy znalazły się rozważania dotyczące aspektów międzynarodowych. Trzeba bowiem zauważyć, że kwestia wspólności prawa autorskiego nie jest regulowana na szczeblu międzynarodowym. Także w prawie Unii Europejskiej nie ma podstaw do tworzenia takich regulacji. Stąd kwestia odpowiedniej regulacji została pozostawiona do swobodnej decyzji poszczególnych państw.

W pracy nie poruszam także zagadnienia wykonywania praw osobistych do utworu. Choć mam świadomość, że prawa te mogą stanowić w konkretnych okolicznościach przeszkodę w wykonywaniu majątkowych praw autorskich, to jednak zgodnie z dominującym stanowiskiem doktryny nie mają one charakteru wspólnego . Odmienne stanowisko prezentuje A. Nowicka, która zaznacza, że „w zakresie wykraczającym poza regulację zawartą w art. 9 ust. 1–4 PrAut, autorskie prawa osobiste, pomimo iż ich źródłem jest współautorstwo, a przedmiotem – utwór wspólny, nie powinny być traktowane jako objęte wspólnością, lecz jako odrębne uprawnienia osobiste każdego z współtwórców” . Tym samym Autorka ta mimo zwrócenia uwagi na okoliczność, że „wszystkie uregulowane w prawie cywilnym przypadki wspólności odnoszą się wyłącznie do praw majątkowych” , uznaje, że w zakresie kwestii uregulowanych w art. 9 ust. 1–4 pr. aut. występuje wspólność praw osobistych, która jednak równocześnie dzieli się na niezależne prawa, w przypadku kwestii nieuregulowanych w tym przepisie. Równocześnie A. Nowicka odrzuca kwalifikację tej wspólności praw osobistych jako wspólności w częściach ułamkowych oraz wspólności łącznej . Wydaje się, że jeśli uznalibyśmy dopuszczalność stosowania art. 9 ust. 1 pr. aut. do praw osobistych, należałoby uznać, iż wspólność praw osobistych ma charakter ułamkowy – skoro dopuszczalne jest żądanie wyznaczenia przez sąd „wielkości udziałów”. W takim ujęciu trudno zrozumieć wyłączenie stosowania przepisów dotyczących współwłasności w częściach ułamkowych względem praw osobistych (art. 9 ust. 5 pr. aut.). Przyjęcie koncepcji wspólności autorskich praw osobistych prowadziłoby także do możliwości podjęcia czynności zarządu takim wspólnym prawem osobistym wbrew woli części współtwórców, w szczególności w przypadku stosowania art. 9 aut. 2 pr. aut., ale także na mocy orzeczenia sądowego, tj. art. 9 ust. 3 pr. aut. Także dochodzenie roszczeń w przypadku naruszenia wspólnego prawa mogłoby dotyczyć sytuacji, gdy jeden lub więcej ze współtwórców nie uznaje, że doszło do naruszenia jego więzi z utworem poprzez określone działanie. Niezależnie od powyższych argumentów należy zwrócić uwagę na treść art. 16 pr. aut., w którym wskazuje się, że „(...) autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem”. Gdyby uznać istnienie wspólnych praw osobistych, należałoby stwierdzić, że w zasadzie istnieje nie tylko ochrona więzi twórcy z utworem, ale także więzi pomiędzy twórcami. Dopuszczalne byłoby bowiem dochodzenie roszczeń przez współtwórcę X także w sytuacji, gdyby uznawał on, że doszło do naruszenia jedynie więzi z utworem twórcy Y – konstrukcja wspólnego prawa musiałaby jednak przewidywać, że naruszenie więzi twórcy Y z utworem równocześnie narusza prawa osobiste twórcy X (stąd swoista więź pomiędzy twórcami). Trzeba jednak zaznaczyć, na co słusznie zwraca uwagę A. Nowicka, że posłużenie się innymi zwrotami w ust. 1–4 art. 9 („prawo autorskie”) oraz w ust. 5 art. 9 pr. aut. („autorskie prawa majątkowe”) może budzić wątpliwości. Z tego względu de lege ferenda wskazane byłoby przesądzenie, że reguły dotyczące zarządu dotyczą wyłącznie praw majątkowych.

W związku z powyższym przyjmuję, że w zakresie praw osobistych nie występuje problem zarządu sprawowanego przez kilka podmiotów uprawnionych do tego samego prawa.

Należy również zauważyć, że ewentualne ograniczenia wykonywania wspólnych praw majątkowych w związku z prawami osobistymi twórców nie mają swojej specyfiki w przypadku wspólności autorskich praw majątkowych. Podobne problemy powstają bowiem w każdej sytuacji, gdy prawa majątkowe i prawa osobiste do tego samego utworu przysługują równolegle różnym podmiotom.

Poza zakresem moich rozważań znalazły się również kwestie źródła powstania wspólności oraz przesłanek współtwórczości. Zagadnienia te zostały dostatecznie opracowane w doktrynie prawniczej, a stanowią jedynie punkt wyjścia do przedmiotu niniejszej pracy, tj. zasad wykonywania wspólnego prawa.

W pracy nie rozważam także charakteru wspólności prawa autorskiego – w związku z przepisem przewidującym przyznanie poszczególnym współuprawnionym „udziałów w prawie” (art. 9 ust. 1 pr. aut.) ewentualna próba konstruowania wspólności łącznej do autorskich praw majątkowych wydaje się niezasadna. Nie zajmuję się także kwestią zniesienia wspólności prawa, zagadnienie to nie stanowi bowiem zarządu prawem, a prowadzi do wygaśnięcia wspólności.

Niniejsza rozprawa została podzielona na dwie części: w pierwszej skupiam się na ustawowej regulacji zasad zarządu prawem autorskim, natomiast w drugiej rozważam problematykę związaną z umową modyfikującą zasady zarządu.

W rozdziale 1 określam założenia wspólnego prawa autorskiego, a także zwracam uwagę na kontrowersyjne kwestie wymagające analizy w ramach niniejszej pracy. Następnie, w rozdziale 2, przedstawiam katalog czynności zarządu wspólnym prawem autorskim w oparciu o podział na czynności prawne, faktyczne, procesowe i urzędowe. Nadto zwracam uwagę na kwestię czynności zachowawczych, które mogą należeć do każdej z wymienionych kategorii czynności, oraz wykonywania prawa do całości i do części utworu. Wskazuję także na czynności dotyczące wspólnego utworu, których podjęcie nie jest regulowane przez przepisy dotyczące zarządu. W rozdziale 3 skupiam się na analizie prawnej instytucji zgody na czynność zarządu oraz zwracam uwagę na stan prawny powstający w chwili uzyskania wymaganej przez ustawę do podjęcia danej czynności liczby zgód. Następnie, w rozdziale 4, analizuję zakres podmiotowy art. 9 pr. aut., przedstawiając dominującą koncepcję zakładającą, że przepis ten dotyczy wszystkich współuprawnionych, oraz prezentuję alternatywne rozwiązanie interpretacyjne prowadzące do objęcia zakresem tej regulacji wyłącznie twórców utworu współautorskiego. W tym drugim ujęciu w stosunku do pozostałych współuprawnionych zastosowanie miałyby przepisy Kodeksu cywilnego stosowane w drodze analogii. W rozdziale 5 koncentruję się na najbardziej doniosłej kwestii związanej z zarządem wspólnym prawem autorskim, tj. na czynnościach prawnych z osobami trzecimi. Skupiam się tu na konstrukcji prawnej stanowiącej podstawę podejmowania czynności prawnych, stanowiących czynność zarządu, z osobami trzecimi oraz na skutkach takiej czynności, zarówno dla relacji współuprawnionych z osobą trzecią, jak i dla relacji pomiędzy współuprawnionymi. Z kolei w rozdziale 6 koncentruję się na odpowiedzialności współuprawnionych za czynności podjęte bez zgody określonej – wymaganej przez ustawę – liczby współuprawnionych, wskazuję zatem podstawy odpowiedzialności, a także zakres czynności, których podejmowanie nie wiąże się z ingerencją we wspólne prawa. W rozdziale 7 przedstawiam instytucje prawne związane z sądową ingerencją w zarząd prawem autorskim, tj. zgodę sądu na czynność zarządu, zarządcy sądowego oraz zakaz dokonania czynności zarządu. Te rozważania kończą pierwszą część pracy, dotyczącą ustawowej regulacji zarządu wspólnym prawem autorskim.

W drugiej części pracy koncentruję się na umownych modyfikacjach zasad zarządu wspólnym prawem. W rozdziale 8 wskazuję na kierunki prowadzonej analizy, zaznaczam także, że umowa modyfikująca zasady zarządu może być alternatywą dla umowy rozporządzającej prawem lub umowy licencyjnej, jeśli obie te umowy nie spełniają oczekiwań stron planowanej czynności prawnej – także w sytuacji, gdy podmiotem prawa jest tylko jedna osoba. Możliwe jest bowiem sprzedanie osobie trzeciej części udziałów w prawie wraz z równoczesnym zawarciem umowy modyfikującej zasady zarządu w ten sposób, aby reguły wykonywania wspólnego prawa odpowiadały potrzebom obu stron stosunku umownego. W rozdziale 9 omawiam podstawowe wymogi oraz konstrukcje związane z umową modyfikującą zasady zarządu, w tym m.in.: zakres takiej umowy, konieczną treść umowy, konstrukcje, w oparciu o które można wykonywać umowny zarząd w zakresie czynności prawnych z osobami trzecimi, skutki umowy dla oceny skuteczności umów zawieranych z osobami trzecimi. W dalszej kolejności, w rozdziale 10, analizuję charakter prawny umowy modyfikującej zasady zarządu, zwracając uwagę na możliwość przyjęcia, że część postanowień takiej umowy ma charakter organizacyjny, a zatem nie stanowi zobowiązania. W rozdziale 11 staram się rozstrzygnąć, które przepisy dotyczące zarządu wspólnym prawem autorskim zawierają normy bezwzględnie wiążące, ograniczając tym samym swobodę w kształtowaniu postanowień umowy modyfikującej zasady zarządu. W rozdziale 12 skupiam się na kwestii trwałości umowy modyfikującej zasady zarządu, tj. na tym, czy można zawrzeć umowę, która nie będzie podlegała wypowiedzeniu, oraz zwracam uwagę na okoliczności mogące prowadzić do wygaśnięcia umowy lub zmiany jej treści. W następnym, 13 rozdziale omawiam problem umownego oznaczenia udziałów we wspólnym prawie. Ograniczenia w tym zakresie mogą bowiem wpływać negatywnie m.in. na pewność kształtowania relacji pomiędzy współuprawnionymi w ramach umowy modyfikującej zasady zarządu. W rozdziale 14 analizuję różne szczegółowe zagadnienia związane z umową modyfikującą zasady zarządu wspólnym prawem autorskim. W rozdziale 15 wskazuję na podstawowe modele umów modyfikujących zasady zarządu, w tym w szczególności na: umowę o „rozdział” prawa autorskiego, umowę upoważniającą jedną osobę do sprawowania zarządu, umowę zastępującą umowę licencji. Wymieniam także inne przykładowe rozwiązania, które umowa może zawierać.

W niniejszej pracy zastosowano dogmatycznoprawną oraz teoretycznoprawną metodę badawczą. Tylko dla zobrazowania możliwych alternatywnych rozwiązań wskazano na rozwiązania prawne zarządu wspólnymi prawami autorskimi przyjęte w innych porządkach prawnych, m.in. w USA, Niemczech oraz we Francji. Rozważania teoretycznoprawne podparte są przykładami ukazującymi ich praktyczne konsekwencje. Ze względu na nierozbudowaną regulację zarządu wspólnym prawem oraz rzeczą w pracy konieczne było częste sięganie do wykładni funkcjonalnej przepisów prawa. Całość literatury oraz orzecznictwa była przeze mnie gromadzona w ramach korzystania z internetowych systemów informacji prawnych, w tym w szczególności z bazy LEX, Legalis oraz Westlaw, a także z kwerend bibliotecznych w Katedrze Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w Bibliotece Jagiellońskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

We wstępie chciałbym także zaznaczyć, że w pracy niejednokrotnie odnoszę się do zasad zarządu wspólną rzeczą przewidzianych w Kodeksie cywilnym. Zabieg ten jest niezbędny dla określenia zasad zarządu wspólnym prawem autorskim. Wynika to z ograniczonej regulacji tego zagadnienia w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności rzeczy w częściach ułamkowych. W przedstawionych rozważaniach zmuszony byłem zatem także do przeprowadzenia rozważań dotyczących zarządu rzeczą wspólną. Część zagadnień dotyczących poruszanej problematyki nie została bowiem w sposób dostateczny, z punktu widzenia tematyki tej pracy, omówiona w doktrynie prawniczej na gruncie Kodeksu cywilnego. Dopiero przyjęcie określonej interpretacji przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących zasad zarządu rzeczą mogło być podstawą dla ewentualnego zaproponowania ich modyfikacji, ze względu na odpowiednie stosowanie tych przepisów Kodeksu cywilnego do zarządu wspólnym prawem autorskim.

Obszerny rozdział dotyczący konstrukcji prawnej umów z osobami trzecimi ma kluczowe znaczenie dla zarządu prawem autorskim, w przypadku którego podnosi się, że: „interes twórcy (przynajmniej majątkowy) polega na różnych formach udostępniania dzieła (...) innym. Praktycznie trudno wyobrazić sobie realizację majątkowego aspektu prawa na określonym dobru niematerialnym bez nawiązania przez uprawnionego stosunków prawnych” .