Rządkowski Michał, Zakres podmiotowy zapisu na sąd polubowny

W ostatnich latach można zauważyć intensywny rozwój alternatywnych (względem sądowych) form rozwiązywania sporów . Często wskazuje się także na arbitraż jako pożądaną metodę rozstrzygania kwestii spornych między przedsiębiorcami. Wraz z upowszechnieniem się arbitrażu handlowego narosło jednak wiele problemów związanych z tą instytucją, jak chociażby kwestie charakteru prawnego zapisu na sąd polubowny czy konsekwencji niedochowania wymogów formalnych umowy o arbitraż.

Zapis na sąd polubowny jest umową, w której strony poddają spór, jaki między nimi zaistniał lub może zaistnieć w przyszłości, pod rozstrzygnięcie wybranej przez nie osoby lub instytucji, nie zaś sądu państwowego. Zapis na sąd polubowny jest instytucją centralną postępowania arbitrażowego. Stanowi bowiem podstawę kompetencji sądu polubownego do rozpoznania sprawy.

Właściwie nie budzi wątpliwości, że skierowanie sprawy do arbitrażu musi mieć charakter dobrowolny. Strony muszą wyrazić zgodę na rozstrzygnięcie sporu w ten właśnie sposób. Mimo to w praktyce arbitrażu handlowego powstały teorie, które zdają się taki kategoryczny wymóg zgody stron ograniczać lub, w zależności od potrzeb obrotu, odpowiednio redefiniować. Nierzadko spotkać można orzeczenia, w których sądy polubowne przyjmują, że stroną umowy o arbitraż powinien być podmiot, który co prawda nie zawarł umowy, ale nierozszerzenie jej zakresu względem niego i w konsekwencji jego nieobecność w postępowaniu arbitrażowym prowadziłyby do rezultatu niedającego się pogodzić z poczuciem sprawiedliwości.

W wielu sprawach arbitrażowych ważkim problemem jest ustalenie kręgu podmiotów związanych zapisem na sąd polubowny, które mogłyby następnie uczestniczyć w postępowaniu arbitrażowym. Przedmiotem niniejszej monografii jest problem granic podmiotowych zapisu na sąd polubowny (ratione personae). Chodzi o określenie, jakie podmioty wiąże umowa o arbitraż, tj. jakie osoby mogą pozywać lub być pozywane w postępowaniu arbitrażowym na podstawie takiej umowy. Nie ma wątpliwości co do tego, że zapis na sąd polubowny wiąże strony, które taki zapis zawarły, najczęściej podpisując umowę, w której znajduje się klauzula arbitrażowa. Natomiast pojawia się pytanie, czy możliwe jest związanie takim zapisem również innych podmiotów.

Przyczynkiem do podjęcia badań w tym zakresie były wypracowane w praktyce arbitrażu międzynarodowego koncepcje rozszerzonej skuteczności zapisu na sąd polubowny w stosunku do podmiotów, które takiego zapisu nie zawarły. Komentatorzy określają ich mianem nie-sygnatariuszy umowy arbitrażowej.

Celem niniejszego opracowania będzie, po pierwsze, przedstawienie dotychczasowych poglądów wyrażonych w orzecznictwie i piśmiennictwie w Polsce co do zakresu podmiotowego umowy o arbitraż oraz ocena ich trafności. Po drugie, odpowiedź na pytanie, czy funkcjonujące w praktyce międzynarodowego arbitrażu handlowego lub w innych porządkach prawnych koncepcje rozszerzenia zakresu podmiotowego zapisu na sąd polubowny mogą znaleźć zastosowanie w polskim porządku prawnym. Konieczna zatem będzie analiza rozwiązań funkcjonujących w innych państwach, które zostaną następnie porównane z rozwiązaniami polskimi.

Książka została podzielona na pięć rozdziałów. W pierwszym rozdziale zawarto charakterystykę arbitrażu jako metody rozwiązywania sporów. Przedstawiono w nim teorie dotyczące natury arbitrażu. Dodatkowo instytucję arbitrażu skonfrontowano z prawem jednostki do sądu w zakresie, jaki był konieczny do przeprowadzenia wywodu objętego niniejszym opracowaniem. Następnie omówiono sam zapis na sąd polubowny i jego istotę. Wobec tego uzasadnione było poruszenie problemu charakteru prawnego umowy arbitrażowej czy kwestii jej wymogów formalnych. W tym celu należało sięgnąć do przepisów konwencji międzynarodowych: konwencji nowojorskiej czy konwencji europejskiej, jak również do norm krajowych, zarówno w Polsce, jak i za granicą.

Na potrzeby opracowania omówiono także zagadnienie doktryny autonomicznego charakteru klauzuli arbitrażowej. Ponadto należało też zwrócić uwagę na problem źródeł prawa dla oceny zapisu na sąd polubowny, co również przedstawiono w tym rozdziale.

Drugi rozdział poświęcono koncepcjom rozszerzonej skuteczności zapisu na sąd polubowny. Zjawisko to opisano na bazie zagranicznego piśmiennictwa oraz orzecznictwa zagranicznych sądów państwowych i sądów polubownych. Omówiono cele, jakie instytucja ma zrealizować, i poszczególne przypadki, w których może dojść do rozszerzenia podmiotowego zakresu umowy o arbitraż. Analizie poddano m.in. sytuacje, w których dochodzi do następstwa prawnego pod tytułem ogólnym i szczególnym czy dorozumianego wyrażenia zgody na arbitraż. Przedstawiono także doktrynę grupy spółek oraz odpowiedzialność przebijającą jako podstawy rozszerzenia granic podmiotowych zapisu. Ważnym zagadnieniem jest sam problem zgody na arbitraż i sposobu jej wyrażania, co również wyjaśniono w tym rozdziale.

Rozdział trzeci obejmuje zagadnienia procesowe. Skupiono się w nim na rolach procesowych, w jakie może wejść osoba trzecia, w stosunku do której rozszerzono zapis na sąd polubowny. Badanie przeprowadzono w oparciu o regulaminy arbitrażowe najpopularniejszych instytucji arbitrażowych, a także o przepisy normujące tę materię w poszczególnych ustawodawstwach.

Rozdział czwarty poświęcono granicom związania zapisem na sąd polubowny w prawie polskim. W pierwszej kolejności przedstawiono dotychczas istniejące w prawie polskim podstawy do rozszerzenia zakresu umowy o arbitraż na inne podmioty niż pierwotni sygnatariusze. Omówiono również i poddano krytycznej weryfikacji inne proponowane w literaturze koncepcje rozciągnięcia podmiotowej skuteczności zapisu.

Stanowiska wyrażane w doktrynie zestawiono z takimi zagadnieniami, jak: nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c.), zasady wykładni oświadczeń woli stron (art. 65 k.c.) czy względny charakter stosunków zobowiązaniowych (art. 353 § 1 k.c.).

Rozdział piąty obejmuje aspekty procesowe badanego problemu w prawie polskim i stanowi kontynuację rozważań podjętych w rozdziale trzecim. O ile zatem w rozdziale trzecim przedstawiono badane zagadnienie z perspektywy procesowej w ujęciu prawnoporównawczym, odnosząc się głównie do rozwiązań zagranicznych, o tyle w rozdziale piątym skupiono się na rodzimych uwarunkowaniach. W podsumowaniu zaś przedstawiono rezultaty podjętych w książce rozważań.