Jagielska-Burduk Alicja, Zabytek ruchomy

Wzmożona od niedawna aktywność kapitału polskiego na rynkach sztuki, pojawianie się poloników na zagranicznych aukcjach i ich częste nabywanie przez polskich obywateli świadczą o tym, że w Polsce są uczestnicy rynku świadomi ponadczasowej wartości dzieł sztuki. W świetle nowego myślenia o zabytkach jako lokacie kapitału, umiędzynarodowienia problemów ochrony zabytków ruchomych, które podlegają wywozowi za granicę, można zaryzykować stwierdzenie, że opracowanie statusu prawnego dzieł sztuki w kolekcjach prywatnych i państwowych jest w polskiej literaturze niewystarczające. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że większość dotychczasowych prac obejmuje problematykę zabytków będących nieruchomościami, co doprowadziło do pewnej dysproporcji oraz niesłusznego odsunięcia zabytków ruchomych na drugi plan. Inspiracją dla podjęcia tego tematu była wypowiedź nieżyjącego już wybitnego znawcy prawa ochrony zabytków – Jana P. Pruszyńskiego – że warto „inicjować dyskusje nad problemami skutecznej prawnie ochrony «tego, co z dawnego bytu zostało»” . Niniejsze opracowanie ma być nie tylko jednym z głosów w tej dyskusji, lecz także ma ukazać dotychczasowy rozwój ochrony zabytku ruchomego, ze szczególnym uwzględnieniem obowiązującej regulacji.

Przedmiotem pracy jest ewolucja instrumentów prawnych ochrony zabytku ruchomego w prawie polskim. Ukazanie ewolucji ochrony zabytku ruchomego zostanie zrealizowane poprzez wskazanie zmian, jakie zachodziły w określeniu przedmiotu ochrony, oraz zmian w katalogu prawnych instrumentów ochrony w trzech aktach prawnych: rozporządzeniu o opiece nad zabytkami z 1928 r. , w ustawie o ochronie dóbr kultury z 1962 r. oraz w obowiązującej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Ich analiza pozwoli ustalić kierunek rozwoju ochrony zabytków w polskim prawie oraz wskazać, czy ustawodawca zmierza do zwiększenia aktywności organów państwowych, czy do wykształcenia modelu odpowiedzialnego właściciela zabytku. Uzasadniając wybór tematu, trzeba podkreślić, że polskie piśmiennictwo poruszające tę problematykę zajmuje się głównie analizą regulacji w poszczególnych polskich aktach prawa ochrony zabytków . Celem pracy jest także przedstawienie najnowszych koncepcji prawa własności zabytków i propozycji ochrony obiektu zabytkowego wysuwanych przez badaczy uczestniczących w międzynarodowej dyskusji. Jej uczestnicy zastanawiają się, jak daleko ona sięga, czy powinna opierać się na ograniczeniu prawa własności zabytku i czy w celu jej polepszenia należałoby wprowadzić zupełnie nową konstrukcję prawną . W ramach chronologicznych wyznaczonych w tej pracy zawierają się przełomowe momenty polityczno-gospodarczej historii Polski (wprowadzenie systemu socjalistycznego w 1945 r., odejście od niego w 1989 r. i włączenie Polski w struktury Unii Europejskiej w 2004 r.), które także miały wpływ na kształtowanie się prawa, czy ściślej – instrumentów prawnych ochrony zabytków i na funkcjonowanie polskiego rynku dzieł sztuki.

Ochronę zabytków uznaje się za zadanie państwa, a jedynie w określonych kwestiach jest ona realizowana w ramach współpracy międzynarodowej. W pewnym stopniu to zadanie państw członkowskich włączono do działalności legislacyjnej Unii Europejskiej. Można postawić hipotezę, że instrumenty prawne ochrony zabytku ruchomego podlegają ewolucji będącej wynikiem wielu czynników, m.in. zmian zachodzących w stosunkach społeczno-gospodarczych oraz rozwoju myśli prawniczej. Zatem w pracy analiza aktów prawnych oraz innych źródeł skupia się na funkcjonowaniu zabytku ruchomego w przestrzeni prawnej i na jego istnieniu jako przedmiotu zainteresowania oraz wyjątkowej ochrony realizowanej przez państwo, a z drugiej strony jako przedmiotu prawa własności.

Mimo braku zdecydowanego rozdzielenia regulacji dotyczących rzeczy ruchomych od regulacji dotyczących nieruchomości, ich faktyczne zróżnicowanie determinowało każdorazowo odmienny sposób realizacji ochrony . Dlatego też brak wyraźnego podziału na zabytki ruchome i nieruchome w podstawowych dla niniejszej pracy aktach prawa – zarówno w rozporządzeniu o ochronie zabytków, jak i ustawie o ochronie dóbr kultury – nie stoi na przeszkodzie oddzieleniu przepisów prawnych pośrednio lub bezpośrednio wskazujących sposoby ochrony każdej kategorii obiektów. Warto dodać, że chociaż taki podział nie został wprowadzony we wspomnianych ustawach, to pojawił się przy okazji tworzenia rejestru zabytków w aktach wykonawczych, np. w rozporządzeniu Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 17 lipca 1928 r. o prowadzeniu rejestru zabytków oraz w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 1963 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i centralnej ewidencji zabytków . Z analizy statusu prawnego zabytku ruchomego zostały wyłączone zabytki archeologiczne, muzealia, materiały biblioteczne oraz archiwalia jako podlegające odrębnym aktom prawnym ze względu na specyfikę przedmiotu ochrony. Podjęte w pracy rozważania dotyczące zabytków nieruchomych mają na celu skontrastowanie rozwiązań zastosowanych w stosunku do zabytków ruchomych i rozwiązań odnoszących się do zabytków nieruchomych; poza tym zarówno orzecznictwo, jak i wypowiedzi przedstawicieli doktryny są zdecydowanie bogatsze w stosunku do zabytków nieruchomych, dlatego powoływano je, jeżeli zaprezentowane stanowiska mogą zostać wykorzystane do oceny sytuacji prawnej zabytków ruchomych.

Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od zakończenia II wojny światowej (1945 r.) do czasów współczesnych . W zakreślonych granicach czasowych obowiązywały trzy podstawowe akty prawa ochrony zabytków: rozporządzenie o opiece nad zabytkami z 1928 r., ustawa o ochronie dóbr kultury z 1962 r. oraz ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Praca ma na celu ukazanie rozwoju polskiego prawa, którego ujednolicanie na ziemiach polskich po odzyskaniu niepodległości nie odbywało się jednocześnie . Podstawę prawną rozważań tworzą akty prawa krajowego, wśród których należy wymienić te, które bezpośrednio regulują ochronę zabytków, tzn.: rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami, ustawę z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, ustawę z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; oraz te, których przedmiotem regulacji jest prawo własności: dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe , ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny oraz akty wykonawcze wpływające na status zabytku ruchomego . Ponadto koncepcje własności zabytków omówiono w kontekście rozwiązań przyjętych w umowach międzynarodowych oraz aktach prawa unijnego w zakresie, w jakim wskazują przedmiot ochrony oraz przyjmują określone postrzeganie zabytku jako przedmiotu własności. W badaniach wykorzystano też materiały źródłowe pochodzące z Archiwum Akt Nowych, z zespołów akt Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki, a także orzecznictwo sądów administracyjnych.

Opracowanie jest podzielone na cztery rozdziały, wprowadzenie i zakończenie. Pierwszy rozdział przedstawia przedmiot ochrony – zabytek ruchomy – w trzech analizowanych aktach normatywnych: rozporządzeniu o opiece nad zabytkami z 1928 r., ustawie o ochronie dóbr kultury z 1962 r. oraz ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Analizę statusu prawnego zabytku ruchomego przeprowadzono w oparciu o przyjęty model definicji, kryteria wartościujące zabytek, moment uzyskania i utraty statusu zabytku oraz funkcjonowanie kolekcji jako przedmiotu ochrony. Przedstawiono „historię legislacyjną” obowiązującej ustawy oraz konsekwencje prawne i praktyczne wykorzystania określonej wykładni kluczowych pojęć prawa ochrony zabytków.

Drugi rozdział stanowi analizę ewolucji instrumentów prawnych ochrony zabytku ruchomego we wskazanych trzech aktach prawnych. Instrumenty prawne polegające na ograniczeniach praw właściciela omówiono w następującej kolejności: ochrona wstępna, obowiązki właściciela, system kontroli realizowany przez organy ochrony zabytków, zabezpieczenie i przejęcie zabytku na własność państwa oraz regulacje wywozu obiektów za granicę. W rozdziale tym poruszona została również problematyka podmiotu, w stosunku do którego mogą być stosowane instrumenty prawne ochrony zabytku.

W rozdziale trzecim przedstawiono oddziaływanie cywilistycznej konstrukcji rzeczy na pojęcie zabytku ruchomego w prawie polskim. Pierwszy podrozdział prezentuje zabytek jako rzecz ruchomą i oddziaływanie cywilistycznej konstrukcji rzeczy na pojęcie zabytku w prawie polskim. Status zabytku ruchomego oraz rozważania dotyczące zakresu znaczeniowego budzących wiele wątpliwości interpretacyjnych pojęć przynależności oraz części składowej zilustrowano przykładami zaczerpniętymi z orzecznictwa sądowego i praktyki działania organów ochrony zabytków. W tej części przedstawiono także ewolucję prawa własności zabytków po II wojnie światowej, ukazując, że zabytki jako przedmiot prawa zajmują niecodzienne miejsce w systemie prawa rzeczowego. Analizując własność zabytków, przywołano wzorce konstytucyjne oraz wybrane rozwiązania prawa europejskiego i międzynarodowego, które mają wpływ na rekonstrukcję krajowego modelu ochrony zabytków ruchomych.

Ostatni rozdział poświęcono współczesnym trendom w polskiej i zagranicznej myśli prawniczej w zakresie prawa własności i ochrony zabytków. Przedstawiono międzynarodową dyskusję nad własnością zabytków i pożądanym kierunkiem rozwoju zarządzania dziedzictwem kultury w odniesieniu do regulacji krajowych i międzynarodowych. Rozdział ten obejmuje też problematykę koncepcji prawa własności zabytków ukształtowanych podczas dyskusji międzynarodowej i ich miejsca w systemie prawnym; wykazano w nim, że poszczególne elementy tych koncepcji są już obecne w polskiej debacie nad ochroną zabytków. Szczegółowo przedstawiono koncepcje: ochrony narodowych dóbr kultury, wspólnego dziedzictwa, prymatu nauki, prawa i rynku. Poza tym zaproponowano tu nową koncepcję – ochrony interesu sukcesorów. W rozdziale tym omówiono także zagadnienie celowości jednoczesnej ochrony zabytków na poziomie krajowym i międzynarodowym. W świetle wysuwanych postulatów zmian prawa dotyczących zarządzania dziedzictwem kultury przeprowadzono analizę obowiązującej regulacji ochronnej skierowanej do zabytku ruchomego.

Pragnę podziękować wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej pracy i do nadania jej ostatecznego kształtu. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się prof. dr hab. Ewie Borkowskiej-Bagieńskiej za udzielone wsparcie i pomoc, a także prof. dr hab. Aurelii Nowickiej i prof. dr. hab. Wojciechowi Kowalskiemu za cenne wskazówki, niezwykle istotne podczas przygotowywania publikacji. Podziękowania składam również dr. Wojciechowi Szafrańskiemu, który podtrzymuje mnie w przekonaniu, że ochrona zabytków i obrót dziełami sztuki to nie tylko obszar badawczy, ale także pasja.