Ziętek-Capiga Aleksandra, Zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych pracodawcy

Pracodawcy mogą przysługiwać od pracownika różnego rodzaju wierzytelności. Ze względu na znaczną nieefektywność dochodzenia roszczeń, pracodawca dąży do ich szybszej realizacji lub zwiększenia prawdopodobieństwa zaspokojenia. Dlatego też poszukuje rozwiązań pozwalających na realizację swojego interesu w jak najszerszym zakresie. Wśród nich należy wymienić prawne zabezpieczenia wierzytelności. Potrzeba teoretycznej refleksji nad zagadnieniem wynika zatem z praktyki stosunków między stronami stosunku pracy. Jako przykład można wskazać weksel in blanco wystawiony przez pracownika w celu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy z tytułu materialnej odpowiedzialności za mienie powierzone, poręczenie zwrotu pożyczki socjalnej czy też oświadczenie pracownika o poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym w zakresie zwrotu kosztów szkolenia poniesionych przez pracodawcę. Dotychczas w nawiązaniu do relacji między pracodawcą i pracownikiem zainteresowanie doktryny budziło przede wszystkim zabezpieczenie wekslowe. Natomiast zagadnienie zabezpieczeń wierzytelności pieniężnych pracodawcy, obejmujące różnego rodzaju instytucje prawne o funkcji zabezpieczającej, nie zostało opracowane. Niniejsza praca wypełnia tę lukę.

Celem pracy jest ocena dopuszczalności stosowania prawnych form zabezpieczenia wierzytelności w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych przysługujących pracodawcy oraz ustalenie podstawy prawnej kreowania stosunków prawnych mających za przedmiot zabezpieczenie tego typu wierzytelności. Ponadto celem publikacji jest przeprowadzenie analizy zagadnienia zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych pracodawcy. Rozważania prowadzone w pracy obejmują materialnoprawne formy zabezpieczenia wierzytelności przysługujących pracodawcy o charakterze pieniężnym, których źródłem jest stosunek pracy oraz stosunki z nim związane. Pozostawienie poza obszarem badawczym takich zagadnień, jak zabezpieczenie niepieniężnych wierzytelności pracodawcy, zabezpieczenie wierzytelności pracodawcy wynikających ze zbiorowych stosunków pracy, zabezpieczenie wierzytelności przysługujących pracownikowi oraz postępowanie zabezpieczające, ma na celu przedstawienie w sposób możliwie spójny oraz jasny tak skomplikowanego i wielowątkowego tematu.

Opracowanie składa się z trzech części. Pierwszy rozdział zostanie poświęcony pojęciu oraz klasyfikacji wierzytelności pieniężnych pracodawcy. Omówione zostaną wybrane zobowiązania, których źródłem są umowa o pracę oraz inne umowy indywidualnego prawa pracy, typowe dla stosunków między pracodawcą i pracownikiem. Kryterium wyboru poszczególnych relacji prawnych między pracownikiem i pracodawcą, poza znaczną częstotliwością ich występowania, stanowi zainteresowanie pracodawców w zabezpieczeniu wierzytelności, które z tych stosunków wynikają. Przedmiotem rozważań prowadzonych w drugim rozdziale pracy będzie pojęcie zabezpieczeń wierzytelności oraz podstawy prawne stosowania zabezpieczeń wierzytelności pieniężnych pracodawcy. W poszukiwaniu podstaw stosowania zabezpieczeń wierzytelności pracodawcy zostaną przeanalizowane takie zagadnienia, jak związki prawa pracy z prawem cywilnym, stosowanie zabezpieczeń wierzytelności pracodawcy na podstawie art. 300 k.p. oraz zabezpieczenie wierzytelności pracodawcy w świetle zasady swobody umów i znaczenie zasady uprzywilejowania pracownika dla zabezpieczeń wierzytelności pracodawcy. Wskazane zostaną przepisy prawa pracy ograniczające swobodę kreowania zabezpieczeń wierzytelności pracodawcy. Przeprowadzone rozważania pozwolą na sformułowanie koncepcji stosowania zabezpieczeń wierzytelności pracodawcy. W trzecim rozdziale analizie zostaną poddane wybrane formy zabezpieczenia, które mogą znaleźć zastosowanie w celu wzmocnienia wierzytelności pracodawcy. Należą do nich instrumenty prawne często stosowane w relacjach między pracodawcą i pracownikiem, jak również sposoby zabezpieczenia, które z uwagi na ich konstrukcję prawną bądź znaczenie w systemie zabezpieczeń mogą być brane pod uwagę przy wyborze odpowiedniego zabezpieczenia wierzytelności pracodawcy. Rozważania będą dotyczyć m.in. poręczenia, zabezpieczenia wekslowego, oświadczenia o poddaniu się przez pracownika egzekucji w akcie notarialnym, zastawu oraz kaucji.

W monografii została postawiona teza, zgodnie z którą wierzytelności pieniężne pracodawcy mogą podlegać zabezpieczeniu. Swoboda kreowania stosunków prawnych w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych pracodawcy podlega jednak ograniczeniom. Po pierwsze, należy uwzględnić przepisy prawa pracy. Przepisy o pracowniczej odpowiedzialności materialnej stoją na przeszkodzie stosowaniu tych zabezpieczeń, które modyfikują zasady odpowiedzialności pracownika w sposób dla niego niekorzystny. Pracodawca nie może też ustanowić prawnego zabezpieczenia na wynagrodzeniu za pracę z uwagi na ochronę wynagrodzenia za pracę przewidzianą przepisami prawa pracy. Po drugie, trzeba mieć na uwadze ograniczenia swobody umów. Po trzecie, nie bez znaczenia pozostają zasady prawa pracy, z którymi stosowane odpowiednio na podstawie art. 300 k.p. przepisy Kodeksu cywilnego nie mogą być sprzeczne.

W pracy wykorzystana została metoda analizy dogmatycznej. Z jej zastosowaniem badane były normy prawa pracy oraz prawa cywilnego, ponieważ realizacja tematu wymagała w szerokim zakresie korelacji norm wymienionych dziedzin prawa. Zagadnienie zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych pracodawcy pozostaje bowiem na pograniczu prawa pracy i prawa cywilnego. Prawne formy zabezpieczenia należą do szeroko rozumianego prawa cywilnego, a wierzytelności pracodawcy do prawa pracy. W celu przedstawienia zagadnienia na początku XX w. w niewielkim zakresie wykorzystano metodę historyczną.

***

Monografia niniejsza stanowi uzupełnioną i zredagowaną na potrzeby publikacji wersję rozprawy doktorskiej, obronionej z wyróżnieniem w listopadzie 2017 r. przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Pragnę serdecznie podziękować Promotorowi doktoratu, mojemu Mistrzowi, Pani Profesor Małgorzacie Gersdorf, za wyjątkowe zaangażowanie i merytoryczną opiekę podczas pracy nad rozprawą. Swoje podziękowania kieruję do recenzentów pracy, Pana Profesora Bogusława Cudowskiego i Pana Profesora Zbigniewa Hajna, których cenne spostrzeżenia wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej książki.

Chciałabym przekazać wyrazy wdzięczności Panu Profesorowi Ludwikowi Florkowi za życzliwość w toku studiów doktoranckich oraz Promotorowi pomocniczemu Panu Doktorowi Michałowi Raczkowskiemu i Pani Doktor Elizie Maniewskiej, których ekspercka wiedza była bardzo pomocna w przygotowaniu rozprawy.

Jestem szczególnie wdzięczna moim Rodzicom i Mężowi, bez których wsparcia to opracowanie nie mogłoby powstać. Im tę książkę dedykuję.