Adamczyk Marcin i in., Z problematyki funkcji procesu karnego

W dniach 19–21 września 2011 r. odbyła się w Łodzi Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Funkcje procesu karnego (z uwzględnieniem aspektu prawa karnego skarbowego i europejskiego). Organizatorem Konferencji była Katedra Postępowania Karnego i Kryminalistyki Uniwersytetu Łódzkiego. Konferencja była połączona ze Zjazdem Katedr Postępowania Karnego polskich szkół wyższych. Był to przy tym pierwszy taki Zjazd Katedr organizowany w Łodzi od powstania Uniwersytetu Łódzkiego i jego Wydziału Prawa w 1945 r. Udział w Konferencji i Zjeździe wzięło ponad 160 osób, reprezentujących wszystkie Katedry Postępowania Karnego państwowych uniwersytetów, a także niepaństwowych szkół wyższych i Polskiej Akademii Nauk z jednostek zajmujących się procedurą karną oraz goście, w tym przedstawiciele Sądu Najwyższego i miejscowych sądów, prokuratur oraz korporacji zawodów prawniczych (radcowie prawni, adwokaci, notariusze). Konferencję i Zjazd Katedr zaszczycili swą obecnością m.in. Rektor Uniwersytetu Łódzkiego prof. dr hab. Włodzimierz Nykiel, Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UŁ prof. dr hab. Agnieszka Liszewska, Minister Sprawiedliwości Pan Krzysztof Kwiatkowski i Podsekretarz Stanu w tym Ministerstwie Pan Zbigniew Wrona oraz Zastępca Prokuratora Generalnego Pan Robert Hernand.

Konferencja i Zjazd Katedr stały się też okazją do uświetnienia jubileuszu 60-lecia pracy naukowej i dydaktycznej Pana prof. dr. hab. Janusza Tylmana, wieloletniego Kierownika Katedry i Zakładu Postępowania Karnego UŁ. To od uhonorowania Profesora rozpoczęto w dniu 19 września 2011 r. naukowe spotkanie polskich procesualistów karnych. Minister Sprawiedliwości, na wniosek którego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski przyznał prof. Januszowi Tylmanowi Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, uroczyście odznaczył Jubilata tym orderem, składając mu gratulacje z racji odznaczenia i jubileuszu oraz kierując do uczestników spotkania życzenia owocnych obrad. Podobnie życzenia pod adresem Jubilata i zebranych na Konferencji przekazał od Prokuratora Generalnego jego zastępca. Następnie Rektor UŁ prof. Włodzimierz Nykiel, Dziekan WPiA UŁ prof. Agnieszka Liszewska oraz Kierownik Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki prof. Tomasz Grzegorczyk wraz z przedstawicielami Wydawnictwa Wolters Kluwer Polska wręczyli Profesorowi, wydaną przez tę oficynę, Księgę Jubileuszową, w której swoje publikacje umieściło ponad 50 polskich przedstawicieli nauki prawa i procesu karnego.

Na Konferencję zgłoszono ponad 65 referatów, z których organizatorzy, po zapoznaniu się z ich treścią i ocenie wywodów – mając na uwadze ich charakter oraz czas konferencji – przyjęli 59, w tym do wygłoszenia podczas obrad – 20. Zdecydowano jednak wówczas, że wszystkie przyjęte referaty, a nie tylko zakwalifikowane do wygłoszenia w trakcie Konferencji, zostaną opublikowane, co dotyczyło też referatów z pogranicza prawa karnego procesowego i materialnego, kryminalistyki i kryminologii czy pozaeuropejskiego prawa i procesu karnego. Opracowanie niniejsze, zatytułowane Zproblematyki funkcji procesu karnego, prezentuje właśnie wszystkie te pisemne wypowiedzi poszczególnych autorów wraz z głosami w dyskusji, jaka wywiązywała się podczas obrad w poszczególnych sesjach nad wygłoszonymi referatami oraz odpowiedziami referentów na te głosy. Konferencję przeprowadzono bowiem w trzech sesjach, moderowanych odpowiednio przez profesorów Pawła Wilińskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zbigniewa Kwiatkowskiego z Uniwersytetu Opolskiego i niżej podpisanego Tomasza Grzegorczyka z Uniwersytetu Łódzkiego. Sesje te, obejmujące stosowne referaty oraz dyskusję i końcowe wypowiedzi referentów, dotyczyły kolejno trzech funkcji procesowych, czyli ścigania karnego, obrony oraz orzekania, z uwzględnieniem, w miarę możności, aspektów prawa karnego skarbowego w jego proceduralnym ujęciu oraz prawa europejskiego. Stąd i części tej pracy usystematyzowano według owych funkcji, prezentując każdorazowo najpierw referaty wygłoszone odnośnie do danej tematyki, następnie pozostałe zgłoszone i przyjęte referaty, mieszczące się w ramach określonej funkcji procesowej, kończąc wypowiedziami uczestników w ramach dyskusji nad daną problematyką i ustosunkowaniem się do nich referentów. Końcowe fragmenty opracowania zawierają natomiast referaty, które poruszają zagadnienia luźniej, jednak związane z tematyką funkcji procesu karnego.

Organizatorzy mają nadzieję, że taki układ treści prezentuje w sposób możliwie spójny i pełny problematykę podejmowaną na tej Konferencji przez jej uczestników i zagadnienia ich nurtujące. Liczą też, że opracowanie to spotka się z przychylnym przyjęciem, zarówno przez uczestniczących w tym łódzkim spotkaniu naukowym, jak i przez innych przedstawicieli nauki i doktryny procesu karnego oraz przez praktyków, a zawarte w nim treści przyczynią się do dalszej niezbędnej dyskusji nad problematyką funkcji karnoprocesowych w aspekcie teoretycznym i dogmatycznym oraz od strony praktycznej realizacji rozwiązań ustawowych.

Za ważką należy też uznać wymianę informacji i poglądów dokonaną podczas Zjazdu Katedr Postępowania Karnego, której poświęcono kilkugodzinną sesję odbytą po południu w dniu 19 września 2011 r., a prowadzoną przez niżej podpisanego. Jest to bowiem aktualnie jedyne forum, na jakim pracownicy naukowi zajmujący się postępowaniem karnym mogą wymienić swoje poglądy na temat nauczania tego przedmiotu i przedmiotów wywodzących się z niego oraz informacje odnośnie do badań naukowych prowadzonych w swoich ośrodkach. Z obrad tych wynika, że w zdecydowanej większości uczelni specjaliści z zakresu procedury karnej funkcjonują obecnie w ramach wyodrębnionych Katedr i jedynie w PAN i Uczelni Łazarskiego działają oni w Zakładach jako jednostkach określonego Instytutu (PAN) lub Katedry, obejmującej też materialne prawo karne oraz kryminalistykę i kryminologię (Uczelnia Łazarskiego). Niekiedy jednak same Katedry Postępowania Karnego obejmują również działania w zakresie kryminalistyki (tak w Uniwersytecie Łódzkim i Rzeszowskim), w ramach której funkcjonuje wówczas odrębny Zakład. Jednostki uczelni zajmujące się postępowaniem karnym zatrudniają aktualnie od kilku do kilkunastu osób, a łącznie pracujew nich nieco ponad 100 pracowników naukowych, w tym bez mała 40 samodzielnych (profesorowie i doktorzy habilitowani) i ponad 70 niesamodzielnych (adiunkci i asystenci). Kilkudziesięciu z nich łączy bez przeszkód pracę na uczelni z wykonywaniem innego zawodu prawniczego (sędziego, prokuratora, adwokata, radcy prawnego), co pozwala także w procesie dydaktycznym przybliżać studentom problemy praktycznego stosowania prawa. W ramach Katedr prowadzone są też studia doktoranckie obejmujące obecnie łącznie ponad 150 doktorantów.

Jak wskazywano podczas Zjazdu, w ramach działalności dydaktycznej Katedr prowadzone są z zasady wykłady, ćwiczenia, konwersatoria i seminaria z postępowania karnego. Zdarzają się jednak także zajęcia z prawa i procesu karnego skarbowego (UŁ, UMK w Toruniu i Uniwersytet Szczeciński) oraz z prawa i postępowania w sprawach o wykroczenia (UŁ i Uniwersytet Rzeszowski), a nadto i z międzynarodowego (europejskiego) postępowania (prawa) karnego (UŁ, UAM i Uniwersytet Gdański). Jednak nadal nie są to sytuacje zbyt częste, jako że nie na wszystkich uczelniach powyższe przedmioty są w ogóle wykładane. W zdecydowanej większości Uniwersytetów na samo postępowanie karne przeznaczane jest 120 godzin zajęć, po połowie na wykłady i ćwiczenia, na niektórych jednak ograniczono ten czas do 90 godzin (Uniwersytet Śląski, KUL), czy nawet do 60 godzin (Uniwersytet Rzeszowski), co – jak wskazywano – trudno uznać za wystarczające dla rzetelnego zapoznania studenta z procedurą karną. Nową, coraz częściej stosowaną, formą zajęć stają się natomiast laboratoria, podczas których studenci przygotowują m.in. symulacje rozpraw. Funkcjonują także, pod opieką pracowników Katedr, studenckie koła naukowe procesualistów karnych, organizowane są konkursy wiedzy o prawie karnym procesowym, wydawane są, opracowane przez pracowników, zbiory kazusów i testów do nauki postępowania karnego. Na niektórych Uniwersytetach opracowano też ogólnopolskie podręczniki do całego postępowania karnego (np. UŁ, UJ, UŚ czy UG) lub do jego części (Uniwersytety w Lublinie czy we Wrocławiu). Działają również przy niektórych Katedrach (np. UJ, UAM, UŁ) otwarte dla praktyków seminaria, na których omawia się aktualne problemy procedury karnej.

Na Zjeździe przedstawiono też informacje o przygotowywanych przez różne ośrodki najbliższych konferencjach naukowych i realizowanych grantach. Zaprezentowano także, co bardzo istotne, tematykę badawczą prowadzoną aktualnie w poszczególnych Katedrach w ramach przygotowywanych prac doktorskich i rozpraw habilitacyjnych. Zdarzające się zaś, choć nieliczne, podobieństwa w tej materii, skłoniły uczestników do wysunięcia postulatu stworzenia jednolitej bazy tej tematyki z sugestią, aby stworzono ją w ramach Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki UŁ, co zostało zaaprobowane. Obecnie powyższa tematyka badawcza jest niezmiernie szeroka i obejmuje zarówno zagadnienia z zakresu statyki procesu (zasad, stron, organów procesowych, dowodów), jak i jego dynamiki (problematyka poszczególnych stadiów procesu i ich wzajemnych relacji oraz postępowań szczególnych, nadzwyczajnych i po uprawomocnieniu się orzeczenia), a także aspektów międzynarodowych (europejskich) postępowania karnego.

Konferencja naukowa i połączony z nią Zjazd Katedr zorganizowany został dzięki wysiłkowi całej Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki UŁ, w tym i jej doktorantów. Szczególne słowa uznania należą się jednak przede wszystkim dr. Radosławowi Olszewskiemu, na którego barkach spoczywała cała strona organizacyjno-techniczna tego spotkania i jej koordynowanie, a który uczestniczył też w naukowej redakcji prezentowanych materiałów Konferencji. W tym miejscu niezbędne też staje się serdeczne podziękowanie prof. dr hab. Barbarze Wójcickiej, prof. dr. hab. Jackowi Izydorczykowi, dr. Michałowi Kurowskiemu, dr. Dariuszowi Świeckiemu i dr Monice Zbrojewskiej za wkład pracy, jaki włożyli bądź to we wstępne analizy zgłoszonych referatów, bądź w zaopiniowanie wewnętrzne materiałów kwalifikowanych do tej publikacji lub współdziałanie w naukowej redakcji niniejszego opracowania, a także mgr. Amadeuszowi Małolepszemu za jego wysiłek włożony w techniczne opracowanie zarówno materiałów poprzedzających Konferencję, jak i jej obecnie prezentowanych efektów.

Organizatorzy żywią nadzieję, że uczestnicy Konferencji mile wspominać będą to spotkanie i że dostarczyło im ono zarówno okazji do interesującej dyskusji naukowej, którą przypomni to opracowanie, dając też możliwość do dalszych przemyśleń, jak i – co nie mniej ważne – do wzajemnego bliższego poznania się osób pracujących na co dzień w odległych od siebie uczelniach.

Prof. dr hab. Tomasz Grzegorczyk

O istocie, rodzajach, formach, gwarancjach i znaczeniu prawa do obrony napisano w literaturze przedmiotu wiele, obszernie, wnikliwie i – wydaje się – dość kompleksowo . W piśmiennictwie brak jest jednakże systemowej próby podjęcia, kontrowersyjnego tak z punktu widzenia teorii jak i praktyki wykonywania zawodu adwokata, tematu granic prawa do obrony w polskim procesie karnym. Niniejszy referat ma na celu wstępną lokalizację oraz nazwanie granic działań obrońcy w polskim procesie karnym. Na przedpolu rozważań analizie poddane zostają kwestie dotyczące pozycji obrońcy w procesie karnym, rodzajów podejmowanych przezeń czynności obrończych oraz ogólnych kryteriów oceny działalności obrońcy w procesie.

Zasadniczą część rozważań stanowi natomiast spojrzenie na problem granic legalności działań obrończych z trzech perspektyw – karnoprocesowej, karnomaterialnej oraz etycznej. W tych trzech obszarach autorka poszukuje wskazówek do odpowiedzi na kluczowe pytanie, czego obrońca w polskim procesie karnym czynić stanowczo nie może, aby wykonywać zawód w granicach prawa, zgodnie z zasadami deontologii zawodu, jednocześnie efektywnie oraz nowocześnie świadcząc pomoc prawną odpowiadając tym samym na wciąż zmieniające się potrzeby oraz oczekiwania klientów. Problem wydaje się szczególnie ważki, gdy przyjrzeć się nie wyczerpującemu ujęciu tematu w literaturze, a także nielicznym przepisom kodeksowym oraz normom etycznym nie dającym często precyzyjnych odpowiedzi, które byłyby dostosowane do dzisiejszych realiów wykonywania zawodu adwokata, działającego jako obrońca w polskim procesie karnym.

W sposób nieunikniony nie uda się omówić zaproponowanej tematyki wyczerpująco, nie uda się także definitywnie określić pewnych obszarów granicznych, gdyż, co oczywiste, porządek prawny to nie monotonne ordo factus, acz inspirujące ordo factivus. Tym niemniej jednak, temat wydaje się na tyle istotny, aby zarysowując jedynie w niniejszym referacie problem granic działań obrońcy w polskim procesie karnym, uczynić go wartym pogłębionej refleksji oraz dyskusji.