Kępiński Jakub, Wzór przemysłowy i jego ochrona w prawie polskim i wspólnotowym

Nikogo nie dziwi hasło "Brzydota sprzedaje się źle". Sami możemy zaobserwować, że producenci w walce o klienta prześcigają się, by ich produkt był ładniejszy, ciekawszy, bardziej przyciągał uwagę potencjalnych konsumentów. Przedsiębiorstwa zatrudniają rzesze ekspertów, których celem jest przygotowanie produktu spełniającego takie wymagania. Wzrasta tym samym rola projektantów. Twierdzi się wręcz, że "projektanci nie odgrywają już służebnej roli wobec inżynierów i nie obudowują ich technologicznych pomysłów. Jest na odwrót - to inżynierowie głowią się, jak zmieścić najnowocześniejsze rozwiązania techniczne w kreacjach designerów" . Przedsiębiorcy rywalizują dziś głównie wyglądem i stylem produktów, gdyż wiele z nich, w tym przed wszystkim elektronicznych, nie różni się funkcjami i możliwościami. Ponieważ "wszystkie mają podobne parametry, a ulepszenia są coraz bardziej przewidywalne" , rośnie rola wzornictwa przemysłowego.

Trudno przytoczyć wszystkie możliwe definicje "wzornictwa przemysłowego, gdyż zmieniały się one wraz z rozwojem wzornictwa i wzrostem jego znaczenia" . Ciekawą, choć skomplikowaną definicję proponuje A. Pawłowski, który wskazuje, że przez wzornictwo przemysłowe należy rozumieć "w węższym rozumieniu - ogół działań praktycznych zmierzających do zaspokajania potrzeb społecznych poprzez projektowanie wzorcowych własności użytkowych produktów i ich systemów oraz procesów użytkowych realizowanych przemysłowo; także całość wiedzy praktycznej, czyli uporządkowany zbiór reguł służących do tego celu; w szerszym rozumieniu - także ogół działań poznawczych zmierzających do poznania relacji pomiędzy rozwojem techniki, a potrzebami i rzeczywistymi możliwościami ukierunkowania go dla rozwoju społecznego we wszystkich przejawach życia; także wiedza, czyli uporządkowany, ogólnie dostępny system uzasadnionych informacji o tych relacjach" . Prostą definicję wzornictwa przedstawił D. de Kerckhove, wskazując, że "design to skóra oblekająca technologię. Technika jest na tyle niezrozumiała, że wymaga interpretacji" .

Wzornictwo przemysłowe jest ściśle związane z procesem industrializacji, który w zasadzie "spowodował wyodrębnienie funkcji projektowania wzorów przeznaczonych do masowego powielania" . Początkowo wzornictwo zaczęło rozwijać się w krajach wysoko uprzemysłowionych . A. Przedpełski wskazuje, że "rozwój industrializacji spowodował naruszenie istniejących więzi, jakie występowały pomiędzy człowiekiem, jego potrzebami a światem przedmiotów i otoczeniem materialnym jako całością. W okresie przedindustrialnym naturalnym gwarantem tych więzi była organizacja procesu produkcji, charakteryzująca rzemieślniczy model wytwórczości, umożliwiający bezpośredni kontakt wytwórcy z przyszłym użytkownikiem. Przekazywana z pokolenia na pokolenie wiedza rzemieślnicza dotyczyła nie tylko technologii, zawierała również sumę wiedzy o człowieku, jego potrzebach i upodobaniach. Trafności rzemieślniczych rozwiązań sprzyjała stosunkowo niewielka zmienność potrzeb oraz funkcjonowania rynku, opartego na naturalnych prawach podaży i popytu" . W procesie industrializacji więzi te uległy zmianie, użytkownik nie miał kontaktu z producentem, a produkty zaczęto produkować w sposób masowy, co jednocześnie bardzo często wiązało się zarówno z brakiem dbałości o szczegóły, jak i niestarannym wykonaniem produktów.

Koniec XIX w. przyniósł szybki rozwój wzornictwa przemysłowego, ponieważ do dyskusji włączyli się artyści, którzy zaczęli ingerować w dziedzinę wytwórczości. Jako przykład można wskazać prąd myślowy - estetyzm, "który dał podstawy teoretyczne i był jedną z przyczyn wyodrębnienia się tak zwanej sztuki stosowanej - źródła powstania wzornictwa przemysłowego" . Najbardziej znanymi przedstawicielami nurtu estetyzmu, zgodnie z którym wartości estetyczne należy urzeczywistniać w każdym przejawie sztuki, byli John Ruskin (1819-1900) w Anglii i Cyprian Kamil Norwid (1821-1883) w Polsce. Głosili oni ideę moralnego posłannictwa sztuki. C. K. Norwid "opowiadał się za uznaniem twórczości artystycznej za uwzniośloną formę pracy użytecznej, zbliżając ją tym samym do rzemiosła i przemysłu" . Jego idea "cyrkulacji piękna" zakładała, że przedmioty codziennego użytku powinny być nośnikami piękna. Na początku XX w. pojawiły się następne trendy, w tym konstruktywizm i funkcjonalizm, które miały wpływ na wzornictwo przemysłowe; połączyły one wzornictwo z techniką. Zakładały poszukiwanie najwłaściwszej konstrukcji, którą powinno się zastosować do założonego działania budowlanego (konstruktywizm), a także szukanie rozwiązań pod kątem celowości funkcji, jej użyteczności i wskaźników ekonomicznych (funkcjonalizm). Po II wojnie światowej wzornictwo zaczęło wykorzystywać nie tylko elementy sztuki i techniki, ale także nauki. Osiągnięcia przemysłu wojskowego, rozwój nowych dziedzin nauki, tj. cybernetyki, teorii systemów czy ergonomii oraz ujawnienie wyników wielu badań z różnych dziedzin nauki miały istotny wpływ na wzornictwo przemysłowe. W latach 60. zaczęto rozwijać dziedziny naukowe, tj. psychologię inżynieryjną czy ergonomię. Przeprowadzano też wiele analiz, w których badano w różnych aspektach pracę ludzką. Wyniki badań, uwzględniające cechy psychofizyczne człowieka, miały wpływ na projektowanie środków produkcji oraz elementów składających się na środowisko pracy. W latach późniejszych wraz z rozwojem gospodarki światowej i wzrostem konkurencji wzornictwo przemysłowe przeszło swoją kolejną przemianę. Tym razem "powstała nowa dziedzina wiedzy i działalności praktycznej, design management, wykorzystująca ścisłe współdziałanie ze światem biznesu i wiedzą tej dziedziny" .

Podsumowując, należy zauważyć, że wzornictwo przemysłowe jest zjawiskiem interdyscyplinarnym; jak wskazują przedstawiciele Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, jest "czteronożnym tworem opierającym się na sztuce, technice, nauce i biznesie" .

Nie ulega wątpliwości, że ustawodawca europejski oraz ustawodawcy krajowi zauważyli rosnącą rolę wzornictwa przemysłowego. W konsekwencji, wytworom m.in. artystów i projektantów, które można uznać za wzory przemysłowe, została przyznana ochrona w postaci własności przemysłowej. Własność przemysłowa odróżnia się od własności intelektualnej i jest jedną z kategorii zbioru praw na dobrach niematerialnych. Cechą charakterystyczną dóbr niematerialnych jest to, "że nie mają same przez się postaci materialnej. Nie są rzeczami. Istnieją niezależnie od rzeczy, które stanowią dla nich jedynie substrat umożliwiający ich poznanie i korzystanie z nich" . Wzory (przemysłowe czy użytkowe) należą do kategorii dóbr materialnych w postaci rozwiązania.

Kwestia ochrony wzorów przemysłowych jest w Europie szeroko dyskutowana, jednakże w Polsce niewielu przedstawicieli doktryny analizuje zagadnienia z nią związane. Nie ma w ostatnich latach monografii przedstawiającej przyjęte rozwiązania i wskazującej aktualne problemy (ostatnia monografia dotycząca obecnie nieistniejących już wzorów zdobniczych i ich ochrony została wydana w 1976 r. jako rozprawa habilitacyjna Marii Poźniak-Niedzielskiej, Wzory zdobnicze i ich ochrona. Studium z zakresu prawa polskiego na tle prawno-porównawczym). Konieczne wydaje się podjęcie próby przeanalizowania obecnej sytuacji w Polsce i w Unii Europejskiej. Celem rozprawy jest przedstawienie problematyki ochrony wzorów przemysłowych w sposób wyczerpujący z uwzględnieniem najnowszego orzecznictwa i poglądów doktryny. Było to możliwe dzięki dostępowi do zbiorów bibliotek Instytutu T.M.C. Assera w Hadze, Pałacu Pokoju w Hadze oraz Instytutu Maxa Plancka w Monachium. Wykorzystanie literatury brytyjskiej i niemieckiej pozwoliło na szersze spojrzenie na podejmowaną problematykę.

Głównym punktem zainteresowania autora niniejszej rozprawy jest ochrona wzorów przemysłowych w prawie polskim. Nie można jednak ustawodawstwa polskiego rozpatrywać bez uwzględnienia ustawodawstwa europejskiego. Konsekwencją przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. jest bowiem bezpośrednie obowiązywanie autonomicznego porządku prawnego - prawa Unii Europejskiej. Tym samym praca wskazuje nie tylko rozwiązania polskie, lecz także rozwiązania europejskie (unijne). Autor starał się wskazać najnowsze przyjęte rozwiązania prawne oraz ich skutki w prawie unijnym i w prawie polskim (w wielu miejscach konieczne było wskazanie rozwiązań wcześniejszych; odwołanie się nie tylko do poglądów doktryny polskiej, lecz także zachodniej).

Podział pracy na sześć rozdziałów nie jest przypadkowy. Przedstawia on bowiem krok po kroku kolejne problemy związane z wzorami przemysłowymi.

W rozdziale pierwszym drobiazgowo analizowane są uchwalone definicje wzoru przemysłowego oraz przesłanki uzyskania przez niego ochrony. Chodzi tu w szczególności o przesłankę nowości i indywidualnego charakteru. Przedstawione zostały przyjęte regulacje w polskiej ustawie, która jest implementacją dyrektywy oraz rozwiązania wprowadzone na szczeblu wspólnotowym przez rozporządzenie. W wielu miejscach autor odwołuje się do dokumentów przygotowawczych, dzięki którym, w wypadku wątpliwości interpretacyjnych można poszukiwać zamiaru twórców pracujących nad przedmiotowymi regulacjami, a także do poglądów komentatorów zagranicznych.

W rozdziale drugim została przeanalizowana gruntowanie procedura zgłoszenia i rejestracji wzoru przemysłowego. Istnieje możliwość rejestracji krajowej w Urzędzie Patentowym w Warszawie i rejestracji unijnej w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego w Alicante. Praca nie obejmuje natomiast kwestii uzyskania ochrony wzoru na podstawie jednolitego zgłoszenia międzynarodowego złożonego w Biurze Międzynarodowym Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Możliwość taka istnieje od 23 grudnia 2003 r., kiedy w życie wszedł Akt porozumienia haskiego z 1999 r. (tzw. Akt genewski), który umożliwił twórcom uzyskanie ochrony wzoru w wielu krajach w ramach jednolitego, międzynarodowego zgłoszenia. Możliwość uzyskania ochrony w Unii Europejskiej w wyniku międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych został dopuszczony przez rozporządzenie Rady (WE) nr 1891/2006 z dnia 18 grudnia 2006 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 6/2002 i (WE) nr 40/94 w celu nadania skuteczności przystąpieniu Wspólnoty Europejskiej do Aktu genewskiego Porozumienia haskiego dotyczącego międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych . Podkreśla się, że system rejestracji unijnej i system rejestracji międzynarodowej uzupełniają się. System rejestracji w Unii Europejskiej przewiduje pełny i ujednolicony system obejmujący całe terytorium Unii, natomiast Akt genewski skupia procedury dotyczące otrzymania ochrony wzorów na terytorium umawiających się państw. Rejestracja międzynarodowa wywołuje takie same skutki w każdym ze wskazanych państw, jak gdyby wzór został zarejestrowany bezpośrednio w tych państwach. W tym rozdziale wskazuje się także, że nie zawsze trzeba wzór rejestrować, by uzyskał on ochronę. Rozporządzenie w sprawie wzorów wspólnotowych wprowadziło bowiem nową instytucję - wzoru niezarejestrowanego. Przewidziany dla produktów szybko wychodzących z mody lub użycia przyznaje prawo podmiotowe uprawnionemu bez potrzeby rejestracji. Prawo to jednak różni się zakresem i treścią od prawa uzyskanego w drodze rejestracji.

Rozdział trzeci stanowi wnikliwą analizę prac nad wprowadzeniem tzw. klauzuli napraw w ustawodawstwie europejskim i następnie dyskusji nad nowelizacją polskiej ustawy. Kwestia ta jest istotna, ponieważ wskazuje jak dalece sięga prawo podmiotowe przyznane w wyniku rejestracji wzoru i czy konieczność zapewnienia konkurencji na rynku może te prawa ograniczać. Autor starał się także przeanalizować, jakie skutki może wywołać wprowadzona regulacja. Trudno jednak jednoznacznie wskazać te konsekwencje, gdyż w poszczególnych krajach Unii nie ma (jeszcze) obowiązku wprowadzenia jednolitych rozwiązań.

W rozdziale czwartym została poruszona problematyka dochodzenia praw przez uprawnionych zarówno przed organami krajowymi, jak i wspólnotowymi. Autor wskazuje możliwości ochrony praw zarówno na drodze cywilnej, administracyjnej, jak i karnej, w szczególności wynikające z przepisów dotyczących ochrony sui generis wzorów przemysłowych. Jednakże, dla pełnego przedstawienia problematyki ochrony wzorów, konieczne było wskazanie także innych sposobów ochrony. Zaznaczyć należy, że nie są to jednak wszelkie możliwe drogi dochodzenie swych praw. W rozdziale poruszone zostały także kwestie unieważniania prawa z rejestracji i innych sposobów wygaśnięcia prawa do wzoru przemysłowego.

Szczególnie ważną część pracy stanowią rozdziały czwarty i piąty. Obejmują one problematykę ochrony kumulowanej. Oznacza to, że obok prawa z rejestracji dla wzoru przemysłowego (czy to w systemie krajowym, czy unijnym), można także szukać ochrony na podstawie innych przepisów, w szczególności ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i przepisów dotyczących znaków towarowych. Autor rozważa obecną sytuację i próbuje znaleźć rozwiązanie, które z jednej strony dawałoby ochronę uprawnionym, natomiast z drugiej strony umożliwiałoby korzystanie osobom trzecim z osiągnięć innych osób, co jest podstawowym warunkiem rozwoju technologicznego i zapewnienia konkurencji. Autor przychyla się do poglądu M. Poźniak-Niedzielskiej i S. Sołtysińskiego, że ochrona kumulowana podważa podstawowe założenia prawa własności intelektualnej, że "w razie konfliktu między interesem twórcy (...), polegającym na maksymalizacji zysku drogą eksploatacji utworu (...), a interesem społeczeństwa w dostępie do informacji, jej wykorzystania i rozpowszechniania, pierwszeństwo należy przyznać interesowi publicznemu" . Przez pryzmat tego poglądu należy spoglądać na rozważania zawarte w pracy doktorskiej.

Autor starał się, by praca była interesująca nie tylko dla przedstawicieli nauki, ale także dla osób szukających informacji, w jaki sposób można uzyskać ochronę dla swoich wzorów i jak je później chronić. Tym samym praca łączy w sobie rozważania dotyczące zarówno kwestii materialno-prawnych, jak i kwestii proceduralnych.