Góral Zbigniew (red.), Wypowiedzenie stosunku pracy

Wypowiedzenie stosunku pracy należy z pewnością do grupy kluczowych instytucji indywidualnego prawa pracy. Znajduje to potwierdzenie w wyjątkowo rozbudowanej regulacji prawnej, zwłaszcza jeśli skonfrontujemy ją z regulacją dotyczącą innych sposobów ustania stosunku pracy. Dotyczy to przede wszystkim Kodeksu pracy, ale również przepisów pozakodeksowych, w szczególności pragmatyk pracowniczych. To szerokie unormowanie pozostaje w oczywistym związku z praktyczną doniosłością wypowiedzenia. Jest to najczęściej spotykany tryb, w którym dochodzi do zakończenia realizacji stosunku pracy. Z punktu widzenia pracownika rozwiązanie w ten sposób łączącej go z pracodawcą więzi prawnej stanowi wyraz wolności pracy. Z kolei dla pracodawcy możliwość wypowiedzenia stosunku pracy jest konsekwencją swobody doboru pracowników, która pozwala na podejmowanie decyzji kadrowych w zgodzie z realizowanymi celami gospodarczymi i pozagospodarczymi, w zależności od sektora, w jakim pracodawca prowadzi swoją działalność wymagającą zatrudniania innych osób w oparciu o stosunek pracy. Wypowiedzenie jest czynnością prawną jednostronną, ale jego konstrukcja w niezbędnym zakresie uwzględnia interesy obydwu stron, co wiąże się przede wszystkim z odsunięciem w czasie rozwiązania stosunku pracy. W rezultacie nie stawia kontrahenta w tak dyskomfortowej sytuacji, jak rozwiązanie niezwłoczne (bez wypowiedzenia), ale dla strony, której wypowiada się stosunek pracy, jest czymś niepożądanym, skoro nie dochodzi do porozumienia rozwiązującego. To nie tylko sprzyja konfliktom w środowisku pracy (choćby na tle wyboru pracownika do zwolnienia w tym trybie), ale przede wszystkim prowadzi do powstawania sporów sądowych. Nie jest dziełem przypadku, że tak liczne są orzeczenia Sądu Najwyższego, które dotyczą właśnie wypowiedzenia stosunku pracy. Sprzyjają temu wątpliwości interpretacyjne, jakie rodzą się na tle niejednoznacznych, nie zawsze dostatecznie przemyślanych i nadążających za potrzebami praktyki unormowań prawnych.

Kwestie dotyczące różnych aspektów wypowiedzenia stosunku pracy były dotąd nie tylko często podejmowane przez judykaturę, ale również stanowiły przedmiot zainteresowania przedstawicieli nauki prawa pracy. Znalazło to swój wyraz w komentarzach, zwłaszcza do Kodeksu pracy, w stosunkowo wielu artykułach i glosach do orzeczeń sądowych, a także – zdecydowanie już rzadziej – w opracowaniach monograficznych, zwykle o praktycznym uprofilowaniu. Potrzebę ponownego kompleksowego spojrzenia na tę materię uzasadniają zmiany, które w ostatnich latach zaszły zarówno w przepisach prawnych, jak i w wypowiedziach judykatury, uwzględniających przemiany w życiu społeczno-ekonomicznym towarzyszące stosowaniu tych przepisów. Do najważniejszych przeobrażeń normatywnych należy z pewnością zaliczyć te, które wyznaczają zakres zastosowania wypowiedzenia stosunku pracy. Przełomowe znaczenie mają nowe regulacje dotyczące wypowiadania umów na czas określony. W ich wyniku umowy te, które dotychczas były co do zasady niewypowiadalne, stały się umowami w pełni wypowiadalnymi, niepodlegającymi jednak większości restrykcji właściwych dla wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony. Prowadzi to do przewartościowania poglądów na charakter, funkcję i poziom stabilizacji zatrudnienia terminowego. Istotną zmianą jest również wprowadzenie prawa pracodawcy do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia. Implikuje ona cały szereg szczegółowych wątpliwości interpretacyjnych. Inną doniosłą korektą stanu prawnego, wywołaną potrzebą respektowania standardów europejskich, jest ujednolicenie zasad ustalania długości okresów wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony i na czas określony. Wydłużenie terminu wnoszenia do sądu pracy odwołania od wypowiedzenia stanowi kolejną nowość normatywną, która może spowodować zwiększenie zainteresowania pracowników dochodzeniem przysługujących im roszczeń na drodze sądowej. W pewnym stopniu zmienia się również kształt i zakres ochrony szczególnej przed wypowiedzeniem stosunku pracy. Wystarczy tylko wskazać na wprowadzenie nowych regulacji dotyczących urlopów związanych z rodzicielstwem, w trakcie których obowiązują zakazy wypowiadania stosunku pracy. Innym przykładem są zmienione regulacje dotyczące wieku przechodzenia na emeryturę, które nie pozostają bez wpływu na kształt prawny ochrony trwałości stosunku pracy pracowników w wieku przedemerytalnym. Może to rodzić wiele znaków zapytania, zwłaszcza w związku z przepisami intertemporalnymi. Aktywność ustawodawcy w zakresie dotyczącym wypowiadania stosunków pracy nie ogranicza się przy tym tylko do nowelizacji przepisów kodeksowych. Większe lub mniejsze zmiany są dokonywane również w regulacjach odnoszących się do wypowiedzenia zamieszczonych poza Kodeksem pracy.

Poza problemami, które są konsekwencją zmian w obowiązującym stanie prawnym, warto zwrócić uwagę na wątpliwości interpretacyjne, które były podnoszone już dawniej i które ciągle wywołują dyskusję lub też są źródłem nowych polemik. Przykładowo, można w tym miejscu przywołać sporną kwestię dotyczącą konsultacji związkowej zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę pracownikom niezrzeszonym w związkach zawodowych, a zwłaszcza uzyskiwania przez pracodawcę informacji o pracownikach, którzy z takiej ochrony korzystają. Toczące się na ten temat polemiki, a także rozbieżne orzecznictwo sądowe wpisane są przy tym w szerszy kontekst dotyczący wolności związkowej, ochrony danych osobowych i ochrony prywatności pracowników. Doniosły spór, bazujący również na orzecznictwie sądowym, a nawiązujący do dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego, toczy się wokół sprawy dopuszczalności uzupełniającego odszkodowania, opartego na przepisach Kodeksu cywilnego, w razie wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę. Nieustające dyskusje dotyczą przyczyn uzasadniających wypowiedzenie, a sprzyja im zmieniająca się bądź też niedostatecznie utrwalona linia orzecznicza, czego ilustracją jest traktowanie w kategoriach takiej przyczyny osiągnięcia wieku emerytalnego czy też nabycia uprawnień emerytalnych. Wracają też spory, które – jak można byłoby sądzić – zostały już zakończone na skutek ujednolicenia stanowisk zajmowanych w judykaturze i w doktrynie. Należałoby do nich zaliczyć kwestię początku biegu okresu wypowiedzenia, która była ściśle wiązana z charakterem prawnym przepisów te okresy ustanawiających. Odrzucenie zapatrywania, że ustanowione w Kodeksie pracy okresy wypowiedzenia są sztywne, oznaczało, że okres wypowiedzenia zaczyna biec od chwili, kiedy oświadczenie woli o wypowiedzeniu dotarło do adresata, co prowadzi do faktycznego wydłużenia tego okresu. W ostatnim czasie stanowisko to zostało jednak w literaturze przedmiotu podważone i to bez zanegowania tezy o semiimperatywnym charakterze przepisów o okresach wypowiedzenia, co z pewnością stanie się zarzewiem nowej dyskusji. Z pewnością coraz bardziej aktualne staje się pytanie o przewidziany w Kodeksie pracy wymóg, zgodnie z którym oświadczenie woli każdej strony o wypowiedzeniu powinno nastąpić na piśmie. W dobie Internetu i pojawiających się nowych możliwości komunikowania się na odległość tradycyjny sposób weryfikowania dochowania tego wymogu będzie poddawany coraz dalej idącym zastrzeżeniom, które będą potęgowane na skutek zmian, jakie w odniesieniu do wymogów formalnych dotyczących czynności prawnych są dokonywane w ramach innych gałęzi prawa.

Podejmując próbę całościowej i wieloaspektowej prezentacji wypowiedzenia jako instytucji indywidualnego prawa pracy, jej autorzy skoncentrowali uwagę na analizie obowiązujących przepisów powiązanej przede wszystkim z odwoływaniem się do bogatego orzecznictwa sądowego. Pozwala to na uwypuklenie praktycznych aspektów związanych ze stosowaniem regulacji prawnej dotyczącej wypowiedzenia. Dodatkowo służy temu przywoływanie praktycznych przykładów, które pozwalają na przystępne wyjaśnienie tego, co może być szczególnie kłopotliwe w procesie wykładni i stosowania prawa. Nie oznacza to jednak, że poza zakresem zainteresowania autorów pozostają wątki ściśle teoretyczne. Często są one podejmowane, co umożliwia nie tylko krytyczną ocenę obowiązujących unormowań, ale również zgłaszanie uwag de lege ferenda. Z tytułu opracowania wynika, że obejmuje ono problematykę wypowiadania stosunków pracy niezależnie od podstawy zatrudnienia. Zawarte w nim rozważania odnoszą się jednak przede wszystkim do wypowiedzenia umowy o pracę i nawiązują głównie do regulacji zawartej w Kodeksie pracy. Jeśli chodzi o inne niż umowa o pracę podstawy zatrudnienia pracowniczego, to kwestie związane z wypowiedzeniem są podejmowane zwłaszcza wtedy, gdy regulacja ich dotycząca cechuje się w tej materii pewnymi odrębnościami. Poznanie szczegółów wymaga jednak sięgnięcia do tych regulacji i opracowań im poświęconych.

Opracowanie ma charakter wieloautorski. Zaprezentowane w nim poglądy nie są jednak wspólnymi poglądami wszystkich autorów. Przygotowując poszczególne części, każdy z nich zachował autonomię twórczą, zachowując swój punkt widzenia na problemy, którymi się zajmował.

Zbigniew Góral