Niewęgłowski Adrian, Wyniki prac badawczych w obrocie cywilnoprawnym

Realizacja prac badawczych, której poświęcona jest ta książka, stanowi - mówiąc w pewnym uproszczeniu - wykonywanie badań naukowych prowadzących do pozyskania dóbr będących nośnikiem wiedzy naukowej. Zagadnienie to, którego waga nie była przecież przez nikogo kwestionowana, nabiera obecnie coraz większego znaczenia w obliczu potencjału tkwiącego w tej wiedzy. Dzięki nowej wiedzy (w postaci wyników prac badawczych) możliwy jest szybszy wzrost gospodarczy oraz i dynamiczny rozwój społeczny. Dlatego również w tym kontekście niezmiennie słuszna wydaje się myśl F. Bacona, że wiedza jest szczeblem do potęgi.

Doceniając ekonomiczne i społeczne spojrzenie na problematykę prac badawczych, którego wartość jest niewątpliwa, nie można lekceważyć poruszania tej problematyki w kontekście prawnym. Jeśli zaakceptujemy tezę, że wśród priorytetów w kształtowaniu nowoczesnej gospodarki oraz społeczeństwa znajduje się realizacja prac badawczych, to musimy mieć świadomość, że w obliczu braku właściwego spojrzenia na prawne mechanizmy ich wykonywania i refleksji nad taką zmianą istniejących instrumentów, która mogłaby uczynić je bardziej efektywnymi, badania z trudem będą mogły spełnić pokładane w nich nadzieje. Mówiąc wobec tego o pracach badawczych, nie można tracić z pola widzenia również prawnych instrumentów ich realizacji, takich jak choćby umowy. Im właśnie poświęcone są uwagi poczynione w kolejnych częściach książki.

Zadaniem badawczym, jakie postawiono w niniejszej pracy, było określenie istoty, rodzajów i charakteru prac badawczych jako przedmiotów stosunków cywilnoprawnych oraz scharakteryzowanie prawnych instrumentów pozyskiwania ich wyników.

Zadanie to wymagało przede wszystkim określenia konturów pojęć "prace badawcze" i "wyniki prac badawczych" oraz uwzględnienia, że występują różne, często wzajemnie się przenikające i krzyżujące się ze sobą rodzaje prac badawczych. W związku zaś z różnorodnością prac badawczych należało również zbadać instrumenty prawne, które mogą być zastosowane w celu realizacji tych prac. Należą do nich: umowy o prace badawcze, porozumienia kooperacyjne w dziedzinie realizacji prac badawczych, a także przyrzeczenia publiczne (w tym konkursy) ogłaszane w celu wykonania prac badawczych. Instrumenty te, w odróżnieniu od poprzedniego systemu prawnego, w obecnie obowiązującym ustawodawstwie nie zostały jednak wyczerpująco uregulowane. Aktualnie nie ma więc wielu konstrukcji prawnych przeznaczonych wyłącznie do działalności, która polega na wykonywaniu badań naukowych. Istotnym problemem prawnym jest więc w tej sytuacji wykorzystanie istniejących instytucji prawnych do oceny kształtujących się w praktyce czynności służących realizacji badań.

Taki kształt głównego problemu badawczego przesądził o szerokim korzystaniu w niej z tzw. metody funkcjonalnej, opartej na kierowaniu się pragmatycznym punktem widzenia, analizowaniu instytucji prawnych pod kątem widzenia funkcji, jakie mogą w istocie pełnić z uwagi na rzeczywiście występujące potrzeby. Oprócz tego stosowana jest metoda formalno-dogmatyczna, która polega na analizie językowo-logicznej odpowiednich (niekiedy również nieobowiązujących) aktów prawnych. W pewnym zakresie dokonano porównania instytucji prawnych (np. rezultatów prac badawczych z dobrami niematerialnymi), niemniej opracowanie ma w polu widzenia polski system prawny, nie ma zaś charakteru prawnoporównawczego. Dlatego porównania mają charakter wewnątrzsystemowy, a nie międzysystemowy.

W rozważaniach starano się wykorzystać nie tylko piśmiennictwo prawnicze, ale również orzecznictwo polskich sądów, Urzędu Patentowego oraz Trybunału Konstytucyjnego, co miało ukazać nie tylko teoretyczny, ale też praktyczny kontekst funkcjonowania różnych instrumentów realizacji prac badawczych. Zważywszy, iż analizowane zagadnienie dopiero zaczyna nabierać coraz większego znaczenia w praktyce obrotu, a nie tylko teorii prawa, nie ma jeszcze bogatego dorobku orzeczniczego, który mógłby zostać wykorzystany w większym, niż miało to miejsce, stopniu.

Zasadniczym problemem, który pojawił się w momencie przystępowania do prac nad książką, był uboższy, w porównaniu do minionego ustroju gospodarczego, stan ustawodawstwa, a także piśmiennictwa prawniczego w zakresie objętym jej tematyką. Po początkowym ożywieniu w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia można było zaobserwować stopniowy spadek zainteresowania tą problematyką. Po 1990 r. opublikowano zaledwie kilka prac, które ją podejmowały. Pojawiła się w związku z tym konieczność sięgnięcia do starszych prac i dokonania ich krytycznego przeglądu oraz ostrożnej adaptacji do aktualnych warunków. Z satysfakcją jednak można odnotować, że wiele przemyśleń ich autorów nie straciło na aktualności, wiele ich prognoz sprawdziło się, zaś postulaty de lege ferenda wciąż mogą stanowić cenną wskazówkę w przystosowaniu obowiązującego prawodawstwa do dynamicznie zmieniających się uwarunkowań. Ten jakże istotny wkład w stan wiedzy nad przedstawianym zagadnieniem w postaci rozpraw i artykułów wnieśli przede wszystkim S. Buczkowski, A. Kopff, J. Kosik, R. Markiewicz, M. Poźniak-Niedzielska i J. Szwaja. Gdy chodzi zaś o opracowania monograficzne, wskazać trzeba prace: W. Bagińskiego, Umowy o prace badawcze i umowy o wdrażanie wyników tych prac (1970 r.), A. Chobota, Regulacja prawna twórczej pracy badawczej w stosunkach pracy (1975 r.), B. Księżopolskiego, Porozumienia i umowy o prace badawcze i wdrożeniowe (1983 r.) i L. Zalewskiego, Umowa o pracę badawczą (1983 r.).

Przedmiotem zainteresowania autora jest problematyka cywilnoprawnych form realizacji prac badawczych. Takie położenie akcentu w naturalny sposób tworzy potrzebę pominięcia niektórych zagadnień z nimi związanych. Po pierwsze, w rozważaniach swoich pomijam w zasadzie publicznoprawne tło funkcjonowania cywilistycznych instrumentów prowadzenia badań. Zagadnienia te były z powodzeniem podejmowane przez przedstawicieli nauki prawa administracyjnego, że wspomnę tu zwłaszcza prace E. Knosali (Zarządzanie badaniami naukowymi) oraz T. Skocznego (Administracyjnoprawne instytucje organizowania badań naukowych), które zostały wydane drukiem w 1977 r. Odnotowuję jednak mimo to pewne kwestie z nimi związane w rozdziale II (w zakresie wskazania na publicznoprawne formy wsparcia działalności jednostek naukowych) i VI (w ramach omawiania pojęcia porozumienia, które stanowi przedmiot równoległego zainteresowania prawa prywatnego i publicznego, oraz tzw. wyłączenia grupowego porozumień badawczych). Takie ujęcie było moim zdaniem konieczne, gdyż to w tych częściach książki funkcja instytucji cywilistycznych - umożliwiających realizację prac badawczych - zarysowywała się najdobitniej właśnie dzięki temu, że znajdują się one niejako na styku prawa prywatnego i publicznego.

Po drugie, omawiając instrumenty realizacji prac badawczych, nie poruszam kwestii ich wykonywania na podstawie umowy o pracę. Pozycja prawa pracy w systemie prawa jest ciągle sporna i nie do końca jeszcze wyjaśniona w doktrynie. Choć w tych uwagach nie mogę szerzej się nią zajmować - wskazać trzeba, że rozważane jest, czy stanowi ono odrębną gałąź prawa, czy też przynależy do prawa prywatnego. Kontrowersja ta nie zmienia faktu, iż w ujęciu tradycyjnym nie utożsamia się prawa cywilnego z prawem pracy, mimo ich widocznych związków (zob. art. 300 k.p.). Taki punkt widzenia przesądził o tym, że w niniejszej pracy, która - przypomnijmy - dotyczy cywilnoprawnej problematyki realizacji prac badawczych, nie znalazła się wspomniana umowa o pracę (dotycząca realizacji prac badawczych). Podstawową pozycją traktującą o tym zagadnieniu pozostaje cytowana wyżej, wydana w połowie lat siedemdziesiątych XX w. monografia A. Chobota i pochodzące z tego okresu inne rozprawy autora.

Po trzecie, nie są przeze mnie poruszane niektóre zagadnienia cywilistyczne, które pozostają w funkcjonalnym związku z omawianą materią. W pierwszej kolejności mam tu na myśli problem ochrony rezultatów prac badawczych. Podstawową pozycją literatury w tym zakresie pozostaje ciągle w przeważającej części aktualna monografia R. Markiewicza Ochrona prac naukowych (1990 r.). Nie omawiam również instrumentów służących gospodarczemu wykorzystaniu wyników prac badawczych. Jest kwestią umowną, gdzie kończy się etap realizacji prac badawczych: czy z chwilą osiągnięcia ich rezultatu, czy może z momentem jego wdrożenia do danego przedsiębiorstwa, czy wreszcie wraz z podjęciem jego eksploatacji, do czego ostatecznie wiodły wszystkie działania prowadzącego konkretne badania. Notabene to właśnie trudność w wytyczeniu widocznych, ostrych granic pomiędzy pojęciami funkcjonującymi w obrębie analizowanej tematyki była dla mnie największym problemem. Niemniej, stosownie do konwencji, którą ostatecznie zdecydowałem się zaakceptować, etap realizacji prac badawczych kończy się z chwilą uzyskania ich rezultatu, wiedzy naukowej, stanowiącej rozwiązanie postawionego sobie przez prowadzącego prace problemu. Monografia skupia się więc na zagadnieniach obrotu wynikami prac badawczych na podstawie umów o ich realizację.

Taka konwencja w naturalny sposób wpłynęła na pozostawienie poza zakresem rozważań umowy wdrożeniowej, omawianej np. przez W. Bagińskiego i B. Księżopolskiego (łącznie z umową o prace badawcze) w monografiach, których tytuły przytaczałem. Należy jednak odnotować, że część autorów poświęciła umowie wdrożeniowej osobną uwagę, omawiając ją bez obszerniejszej prezentacji umów o prace badawcze. Przykładem może tu być wydana w 1986 r. monografia M. du Valla Umowa wdrożeniowa.

Układ pracy jest następujący.

W rozdziale I podejmuję próbę odpowiedzi na pytanie o zakres normatywnego pojęcia "prace badawcze". W tym celu najpierw dokonuję jego charakterystyki w naukoznawstwie, odnosząc je następnie do znaczenia prawnego, przyjętego zwłaszcza na gruncie problematyki dóbr osobistych. Ponieważ jednak określenie to - zarówno w sferze prawnej, jak i poza nią - nie ma jednolitego znaczenia, konieczne było także przedstawienie rodzajów prac badawczych. Rozdział kończy odniesienie prac badawczych do innych twórczych prac, do których wykazują one największe podobieństwo (tj. prac projektowych i wdrożeniowych).

W rozdziale II starałem się przedstawić zagadnienie realizacji prac badawczych przez jednostki naukowe. Uzasadnieniem dla postrzegania nadmienionych prac również w optyce jednostek, o których mowa, jest wzrastająca liczba badań przez nie wykonywanych i odpowiadająca jej redukcja badań podejmowanych przez tzw. samodzielnych twórców, a zatem poza jakimkolwiek układem organizacyjnym. Zakres tego rozdziału obejmuje analizę ogólnego pojęcia "jednostka naukowa", przedstawienie poszczególnych rodzajów jednostek, a także specyfiki ich działalności wraz z odniesieniem jej do działalności gospodarczej. Rozważany jest też problem uznania jednostek naukowych za przedsiębiorców.

Uwagi w rozdziale III służą ustaleniu statusu prawnego wyników realizacji prac badawczych, w oderwaniu od konkretnej formy prawnej ich wykonywania. W pierwszej kolejności rozważany jest problem ich relacji do takich pojęć, jak "dobro prawne" i "dobro niematerialne" oraz kluczowa dla tej części rozważań kwestia - czy stanowią samoistny przedmiot obrotu. Następnie omawiam ich cechy i porównuję z niektórymi dobrami niematerialnymi. W tej części opracowania podjęto próbę porównania rzeczonych wyników z wynalazkami, niektórymi przedmiotami ochrony prawa autorskiego (tj. utworami naukowymi, programami komputerowymi i wydaniami naukowymi i krytycznymi) oraz know-how.

Rozdział IV i V otwierają kolejną część książki, w której dokonywana jest już analiza konkretnych form realizacji prac badawczych. Jako pierwsza omawiana jest umowa o prace badawcze, której poświęcono oba rozdziały. Umowy obejmują ustalenie stron, ich świadczeń oraz odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Osobne miejsce zajmuje kwestia licencji dorozumianej, która odnosi się do sytuacji praw i obowiązków stron w razie nieokreślenia przez nie, komu przysługują prawa do utworów lub wynalazków, jakie stworzono w trakcie wykonania umowy. W rozdziale V próbuję ustalić stosunek umowy o prace badawcze zwłaszcza do umowy o dzieło i umowy zlecenia.

Porozumienia o współpracy badawczej przedstawiam w rozdziale VI. Stawiam sobie w nim za cel ustalenie genezy tej, moim zdaniem, skomplikowanej i interdyscyplinarnej instytucji prawnej, co rzutuje następnie na ocenę jej skutków prawnych. Porozumienia są jedną z form zorganizowania kooperacji badawczej. Pozostają one równolegle przedmiotem zainteresowania prawa publicznego i cywilnego. Jak sygnalizowałem, w tym rozdziale przedstawiam też pewne zagadnienia publicznoprawne związane z porozumieniami antymonopolowymi, w tym wyłączenie grupowe porozumień o badaniach i rozwoju. Zagadnienia te poruszane są jednak w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla przedstawienia problemów cywilistycznych. Podejmuję próbę wskazania rodzajów porozumień badawczych wraz z ich charakterystyką.

Ostatni, VII rozdział poświęcony realizacji prac badawczych i odnosi się do innych, wcześniej pominiętych instrumentów wykonywania tych prac. Skupiono się w nim przede wszystkim na jednostronnych czynnościach prawnych, które mogą służyć wykonaniu prac badawczych, a dokładniej na "zwykłym" przyrzeczeniu publicznym i konkursie. Starano się położyć nacisk na kwestię wad i zalet tych instrumentów w relacji do innych form wykonywania prac badawczych, takich jak umowy. Poza tym w tej części przedstawiono zagadnienie zamówienia publicznego prac badawczych. Podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, jakie tryby udzielania zamówień publicznych mogą być zastosowane w przypadku tych prac, a zwłaszcza, czy wchodzi tu w rachubę zamówienie z wolnej ręki.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej, którą obroniłem w październiku 2009 r. W trakcie przygotowywania pracy do druku Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego opracowało tzw. pakiet ustaw reformujących naukę, wśród których znalazły się m.in. ustawa o instytutach badawczych, nowa ustawa o finansowaniu nauki i nowa ustawa o Polskiej Akademii Nauk. Większość spośród sygnalizowanych tylko w tym miejscu regulacji wchodzi w życie w październiku 2010 r. Zostały one uwzględnione w pracy i porównane z aktualnie obowiązującymi rozwiązaniami. Wybór takiej metody analizy umożliwi czytelnikowi prześledzenie zmian, jakim poddane zostało ustawodawstwo dotyczące obrotu pracami badawczymi.

Mam w związku z ukazaniem się pracy drukiem wielki zaszczyt i przyjemność podziękować Pani Profesor Marii Poźniak-Niedzielskiej, promotorce pracy, za podjęcie się trudu sprawowania opieki naukowej nade mną. Dziękuję przy tym bardzo za niezliczone godziny konsultacji w toku pracy nad rozprawą, których nigdy mi nie szczędziła, podobnie jak wyrozumiałości, cierpliwości i gotowości do współpracy, na które zawsze mogłem liczyć. Bez tego moja praca badawcza zapewne nie zakończyłaby się pozytywnym wynikiem. Dziękuje nie tylko za opiekę nad procesem jej przygotowania, ale także za nakłonienie mnie do podjęcia się tematu realizacji prac badawczych i obrotu ich wynikami, jak się okazało - trudnego i ciekawego.

Dziękuję Panu Prof. dr. hab. Andrzejowi Kidybie, który był recenzentem pracy, za cenne uwagi krytyczne, które pozwoliły nadać jej lepszy kształt. Bardzo serdecznie dziękuję Panu Profesorowi nie tylko za te uwagi, ale również za liczne gesty wyrozumiałości i życzliwości pod moim adresem, pomoc w zawiłych dla mnie kwestiach, związanych przede wszystkim z końcową częścią procedury przewodu doktorskiego. Niech wolno mi będzie przy tej okazji podziękować Panu Profesorowi za stworzenie mi warunków do kontynuowania pracy naukowej w kierowanej przez Pana Profesora Katedrze Prawa Gospodarczego i Handlowego.

Dziękuję Pani Prof. dr hab. Eżbiecie Wojcieszko-Głuszko za wnikliwe uwagi, zwłaszcza w kwestii problematyki jednostek naukowych oraz statusu wyników badawczych, które stanowiły dla mnie cenne wskazówki w momencie przygotowywania pracy do druku. Nich mi będzie wolno również podziękować za uwagi w dyskusji nad poruszaną w pracy problematyką, którą odbyłem z Panią Profesor po obronie doktoratu, a która zainspirowała mnie do dalszych badań.

Dziękuję moim najbliższym, którym wiele zawdzięczam, w szczególności zaś moim Rodzicom, których wsparcie czułem do samego końca prac nad rozprawą. Bardzo dziękuję również mojej Żonie Kasi za wiarę we mnie i podtrzymywanie mnie nad duchu.