Derlatka Joanna, Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym

Tematem niniejszego opracowania jest instytucja wyłączenia sędziego. Stanowi ona zagadnienie o niebagatelnym wpływie na przebieg postępowania cywilnego. Wiąże się to, po pierwsze, z faktem, iż poprzez instytucję wyłączenia sędziego ustawodawca transponuje na grunt przepisów proceduralnych konstytucyjnie gwarantowane prawa jednostki, po drugie zaś, sama instytucja wyłączenia sędziego przyznaje stronie postępowania sprawne narzędzia umożliwiające jej rzeczywisty wpływ na bezstronny wymiar sprawiedliwości, na każdym etapie rozpoznawania sprawy. Celem wyłączenia sędziego jest stworzenie powszechnie aprobowanego w społeczeństwie przekonania o rzetelnie działającym sądownictwie, jak również analogicznego przeświadczenia u stron postępowania, iż ich spór zostanie rozstrzygnięty przez organ o najwyższych znamionach bezstronności proceduralnej. Innymi słowy, najbardziej uczciwie jak to jest możliwe, poprzez stworzenie gwarancji obiektywizmu zarówno ogólnych, jak i jednostkowych. To zaś możliwe jest dzięki sędziom o niewzruszonym, kantowskim wręcz fundamencie moralności, a zatem niezależnym od wszelkich zewnętrznych sił: natury, własnych pragnień i przekonań, zwyczajów, emocji czy władzy . Instytucja wyłączenia sędziego jest zatem procesową gwarancją bezstronności sędziowskiej. Wychodzi bowiem naprzeciw aksjologicznemu ujęciu roli prawnika (sędziego) odpowiedzialnego za sprawiedliwy rezultat procesu stosowania prawa .

Instytucja wyłączenia sędziego stanowi zagadnienie procesowe historycznie zakorzenione w polskiej procedurze cywilnej już od jej początków. W ostatnich kilku latach można było jednak zaobserwować liczne jej zmiany, które dostarczyły wielu materiałów do dalszych i szerszych badań. Są one tym bardziej interesujące, iż przez długi czas po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego, mimo drobnych nowelizacji, w zasadniczym trzonie instytucji wyłączenia sędziego nadal panował status quo. Na jego tle wypracowany został zarówno jurysdykcyjny, jak i doktrynalny sposób interpretacji rozwiązań ustawodawczych przyjętych na tle tejże instytucji. W ostatnich kilku latach doszło jednak do wielu kluczowych zmian procesowych, które, jak się wydaje, na nowo zwróciły uwagę na instytucję wyłączenia sędziego i pozwoliły ocenić ją w innym świetle. Tytułem przykładu można tu wspomnieć o rozszerzeniu katalogu bezwzględnych podstaw wyłączenia sędziego, skutkach prawnych ponownego wniosku o wyłączenie sędziego, czy też całkiem nowej w postępowaniu cywilnym (aczkolwiek nie w systemie regulacji polskiego prawa procesowego) instytucji zażalenia poziomego, aktualnie stosowanej również w zakresie wyłączenia sędziego. To tylko kilka z ważnych wątków zbadanych w dalszej części opracowania. Gruntowne i kompleksowe opracowanie naukowe instytucji wyłączenia sędziego jest jak najbardziej potrzebne i użyteczne w praktyce. Przemawia za tym przede wszystkim fakt, iż wśród tematyki badawczej dotychczas rozważanej w nauce prawa postępowania cywilnego brakuje instytucji wyłączenia sędziego. Za naukowym opracowaniem tego zagadnienia przemawia także zmieniający się kształt normatywny przepisów o wyłączeniu sędziego, stale narastające orzecznictwo polskie i europejskie, jak również pojawiające się w ostatnim czasie w piśmiennictwie nowe głosy dotyczące doniosłości bezstronności i sprawiedliwości proceduralnej.

W celu przybliżenia znaczenia, ale też zbadania rzeczywistego funkcjonowania instytucji wyłączenia sędziego na gruncie procedury cywilnej, w niniejszym opracowaniu zostaną poruszone zagadnienia zarówno ustrojowe, jak i procesowe. Nie jest możliwe wyjaśnienie obecnego mechanizmu działania instytucji wyłączenia sędziego bez nawiązania w pierwszej kolejności do wątków o charakterze retrospektywnym. Historyczna metoda badawcza pozwala prześledzić genezę kształtowania się formalnych wymogów bezstronnego piastowania funkcji jurysdykcyjnych w strukturach wymiaru sprawiedliwości. Na tym polu szczególnie cenne okazały się podwaliny wypracowane za czasów prawa rzymskiego, recypowanego przecież przez polski, czyli kontynentalny system prawa. Funkcjonujące zarówno w dogmatyce, jak i praktyce zasady nemo iudex in causa sua (nemo iudex idoneus in propria causa), nemo non benignus est sui iudex, czy też cogitationis poenam nemo patitur, pochodzą właśnie z tego źródła.

Zasadniczym trzonem, a zarazem celem niniejszego opracowania jest zbadanie i scharakteryzowanie instytucji wyłączenia sędziego, wyciągnięcie wniosków płynących z obecnego kształtu analizowanego materiału normatywnego oraz postawienie tam, gdzie to zasadne, wniosków de lege ferenda. Poza badanym materiałem normatywnym o charakterze konstytucyjnym, ustrojowym oraz procesowym, dogmatyczna analiza instytucji wyłączenia sędziego byłaby niemożliwa bez oceny standardów bezstronnego sądu płynących z kazuistyki. Instytucja wyłączenia sędziego jest przedmiotem niezwykle obszernego dorobku orzeczniczego zarówno polskiej, jak i europejskiej judykatury. To na tle orzecznictwa ukształtowana została właściwa interpretacja przepisów prawnych z zakresu wyłączenia sędziego. Szczególną wartość należy przypisać maksymie sformułowanej w orzecznictwie ETPC głoszącej, iż sprawiedliwości nie tylko powinno stawać się zadość, lecz także to, że staje się jej zadość, powinno być widoczne (justice must not only be done; it must be seen to be done). Judykatura acasu ad casum w charakterystyczny, wysoce kazuistyczny sposób dostarcza cennych instrukcji pozwalających odkodować zamiar ustawodawczy ukryty niejednokrotnie w nie dość jasnych normach prawnych. Zastosowana w niniejszej pracy metoda dogmatyczna pozwala zbadać materiał normatywny, który z kolei przez pryzmat poglądów wypracowanych w doktrynie prawniczej i wnikliwie zweryfikowanych za pomocą metody badawczej o charakterze teoretycznoprawnym pozwala zauważyć, iż instytucja wyłączenia sędziego stanowi zagadnienie nie tylko czystej natury procesowej, lecz wykazuje również charakter ustrojowy.

Zakresem niniejszej pracy objęte zostały w pierwszej kolejności zagadnienia wprowadzające do głębszej analizy instytucji wyłączenia sędziego, tj. pojęcie niezawisłości sędziowskiej, określenie desygnatów pojęcia bezstronności oraz analiza współczesnej kultury prawnej. W dalszej jej części omówiono instytucję wyłączenia sędziego w ujęciu retrospektywnym, analizując jej kształt, genezę i cykl przemian, począwszy od regulacji prawa rzymskiego i okres pojustyniański, poprzez epokę nowożytną, okres zaborów oraz ustawodawstwo XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem konstytucyjnej, ustrojowej oraz proceduralnej płaszczyzny tej analizy.

Doniosłość prawa do bezstronnego sądu, jako jednego z podstawowych praw człowieka, przyczyniła się do wielu uwag i głębokich rozważań nad prawem do rzetelnego procesu w świetle prawa międzynarodowego. Na tym tle uwzględnione zostały liczne przepisy wybranych aktów prawnych z tego zakresu, tj. statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, Powszechnej deklaracji praw człowieka, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności , Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, zalecenia nr R(94) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotyczącego niezawisłości, sprawności i roli sędziów, rekomendacji nr CM/Rec(2010) 12 Komitetu Ministrów dotyczącej sędziów i ich niezawisłości, odpowiedzialności i efektywności przyjętej na podstawie art. 15(b) statutu Rady Europy, Europejskiej karty o statucie sędziów (znanej też pod nazwą europejska karta ustawowych zasad dotyczących sędziów) oraz Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Powyższe akty prawne podniosły prawo do bezstronnego sądu do rangi jednego z przyrodzonych praw człowieka, kreując tym samym prężne mechanizmy ochrony przed naruszeniem tej fundamentalnej wartości. W państwach o ustroju demokratycznym szczególnie ważne miejsce zajmuje unikalny system egzekwowania przestrzegania prawa do rzetelnego procesu cywilnego, rozumianego jako prawo jednostki do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym, o czym stanowi art. 6 ust. 1in principio EKPC. System ten wspiera wysoce skutecznie i kreatywnie orzecznicza rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Europejskie rozumienie pojęcia bezstronności sędziowskiej (impartiality) zakorzeniło się w polskiej judykaturze, podobnie jak wypracowane przez społeczność międzynarodową środki zapewnienia rzeczywistej bezstronności w procesie cywilnym. Złożenie przez Polskę deklaracji o uznaniu jurysdykcji ETPC w Strasburgu umożliwiło wnoszenie skarg przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej do tego Trybunału.

Egzegeza instytucji wyłączenia sędziego oraz funkcjonowania standardów rzetelnego procesu cywilnego wymagała także badań komparatystycznych. Przedstawiona w niniejszym opracowaniu konfrontacja regulacji omawianej instytucji z rozwiązaniami prawnymi kilku wybranych europejskich porządków prawnoprocesowych pozwala głębiej zrozumieć stopień tożsamości regulacji kodeksowych z zakresu procedury cywilnej sytemu prawnego państw europy kontynentalnej. Umożliwia ponadto dostrzeżenie niewątpliwego ich zróżnicowania w pewnych kwestiach, a także wyciągnięcie płynących stąd wniosków. Przeprowadzona kwerenda opiera się na przepisach francuskiego Code de Procédure Civile, niemieckiego Zivilprozessordnung oraz włoskiego Codice di Procedura Civile. Komparatywna metoda badań instytucji wyłączenia sędziego prowadzi również do analizy wybranych krajowych regulacji prawnoprocesowych. Pod rozwagę poddane zostały rozwiązania prawne obowiązujące na tle postępowania karnego oraz postępowania przed sądami administracyjnymi. Uwagi poczynione na kanwie tych rozwiązań proceduralnych, a także dorobek orzeczniczy, wykazują doniosłe znaczenie dla zgłębienia instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym.

Kolejne rozdziały pracy poświęcone zostały analizie instytucji wyłączenia sędziego zawartej w polskim kodeksie postępowania cywilnego. W pierwszej kolejności prześledzono rodzaje wyłączenia sędziego oraz występujące na tym tle rozbieżności w nomenklaturze. Dalsza część pracy ogniskuje się wokół rozważań na temat wyłączenia sędziego z mocy samego prawa, które ustawodawca ujął w enumeratywnym katalogu w przepisie art. 48 § 1 pkt 1–6, jak również w art. 48 § 3 oraz art. 413 k.p.c. Istotne jest bowiem ustalenie, czy instytucja wyłączenia sędziego w swoim obecnym kształcie wychodzi naprzeciw potrzebom praktyki wymiaru sprawiedliwości, co zwłaszcza wiąże się z istniejącym katalogiem podstaw wyłączenia sędziego. Należy odpowiedzieć na pytanie, jak aktualne przesłanki wyłączenia sędziego funkcjonują w praktyce, oraz wskazać tam, gdzie to konieczne, na dostrzeżone uchybienia, a w związku z tym także nasuwające się postulaty.

Następnie omówiono drugi rodzaj wyłączenia sędziego, tj. wyłączenie sędziego z mocy postanowienia sądu. Ten rodzaj wyłączenia wymagał szczególnej analizy, ponieważ na mocy nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z lipca 2009 r. ustawodawca zreformował przepis art. 49 k.p.c. Reforma ta polegała na rezygnacji ze „stosunku osobistego” jako podstawy zarzutów sformułowanych we wniosku o wyłączenie sędziego, na rzecz zdecydowanie bardziej obiektywnego kryterium wszelkich okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Asumpt do wspomnianej nowelizacji stanowił wyrok TK z dnia 24 czerwca 2008 r., P 8/07 . Analizując przepis art. 49 k.p.c., należało zgłębić rzeczywisty sposób korzystania z instytucji wniosku o wyłączenie sędziego oraz liczne polemiki, które pojawiają się w praktyce jego stosowania. Na szczególną uwagę na tle tego rodzaju wyłączenia sędziego zasługuje dokonana w niniejszym opracowaniu analiza linii orzeczniczej SN, prezentującej zachodzącą na przestrzeni lat transformację wykładni „stosunku osobistego”, a obecnie wykładni pojęcia „okoliczności mogące wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie”. Znowelizowany art. 49 k.p.c. w dalszym ciągu w znacznej mierze opiera się na dyskrecjonalnej władzy sędziego, który rozpoznaje zasadność wniosku o wyłączenie, stwarzając pole do konstruktywnej dyskusji doktrynalnej.

Instytucja wyłączenia sędziego, zubożona o brak rygoru w postaci kary grzywny za złożenie wniosku o wyłączenie sędziego w złej wierze, może stać się niebezpiecznym narzędziem w rękach strony, umożliwiającym obstrukcyjne działania procesowe. W niniejszej pracy przedstawiono zagrożenia wynikające z korzystania z instytucji wyłączenia sędziego w sposób niemający nic wspólnego z ustaleniem składu orzekającego zgodnie z prawem. Zaprezentowano także rozwiązania proceduralne funkcjonujące w tym zakresie na przestrzeni lat, z niekiedy krytyczną oceną coraz to bardziej liberalnych kierunków przemian instytucjonalnych i procesowych w tej materii.

W końcowej części pracy znajdują się uwagi poświęcone zagadnieniu orzekania o wyłączeniu sędziego. Koncentrują się one wokół kontrowersji rysujących się na tle wyjaśnienia pojęcia sądu, w którym sprawa się toczy, oraz pojęcia sądu przełożonego. Poruszono także problematykę złożenia sędziowskich wyjaśnień, a także rozstrzygnięcia o wyłączeniu sędziego, skutków niewyłączenia sędziego, jak również zaskarżalności postanowień zapadłych w tym przedmiocie. Na tym tle dominujące znaczenie należy przypisać wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2010 r., SK 38/09 . Wyrok ten diametralnie wpłynął na reformę instytucji zaskarżalności postanowień sądu drugiej instancji oddalających wniosek o wyłączenie sędziego. Reakcja ustawodawcza wprowadzająca do polskiego procesu cywilnego instytucję zażalenia poziomego stanowiła również odpowiedź na dostrzegane w doktrynie prawa procesowego postulaty, by niektóre postanowienia o charakterze wpadkowym wydane przez sąd drugiej instancji poddać kontroli instancyjnej, gwarantującej rozpoznanie zażalenia przez inny skład sędziowski, lecz z przełamaniem obowiązującej zasady dewolutywności. Niezbędnym jest bowiem zachowanie symetrii dopuszczającej zaskarżalność postanowień sądu drugiej instancji oddalających wniosek o wyłączenie sędziego tego sądu, na wzór postępowania pierwszoinstancyjnego.

Rozważania dokonane na wyżej zaprezentowanych płaszczyznach pozwalają zarówno na poznanie przemian, jak i aktualnego kształtu katalogu podstaw wyłączenia sędziego oraz zasad uruchomienia kwalifikowanej procedury zmierzającej do weryfikacji realnych zagrożeń bezstronności jurysdykcyjnej. Przybliżają one również problematykę ustalenia właściwości sądu rozstrzygającego o wyłączeniu sędziego.

Niniejsza praca koncentruje się wokół tematu instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym rozumianej sensu stricto. Warto w tym miejscu jedynie wspomnieć o procesie legislacyjnym, który toczy się aktualnie w Sejmie, a dotyczy wieloaspektowej nowelizacji zarówno procedury cywilnej, jak i materialnego prawa cywilnego. Wśród licznych zmian normatywnych projektodawcy proponują m.in. nowelizację przepisów art. 50–52 k.p.c. Z uwagi na fakt, iż wzmiankowanej ustawy jeszcze nie uchwalono, została ona wykluczona z całokształtu materiału źródłowego, na którym bazuje prezentowana monografia. Poza zakresem przedmiotowym opracowania znalazły się ponadto zagadnienia dotyczące wyłączenia referendarza sądowego, ławnika, jak również innych organów sądowych, prokuratora (art. 54 k.p.c.) oraz biegłego (art. 281 k.p.c.). Problematyka rysująca się na kanwie tych przepisów, aczkolwiek wykazująca daleko idący izomorfizm względem instytucji wyłączenia sędziego, wykracza poza zakres tematyczny niniejszej pracy i nadaje się do odrębnego opracowania. Podobnie poza zakresem rozważań pozostawiono analizę instytucji wyłączenia sędziego w innych postępowaniach , w tym w postępowaniu nieprocesowym , egzekucyjnym czy postępowaniu przed sądem polubownym .