Żygadło Agnieszka, Wyłączenia tajemnicy bankowej a prawo do prywatności

Tajemnica bankowa funkcjonuje w obrocie gospodarczym od bardzo dawna. Jej historia sięga czasów starożytnych. Podobnie długą historię ma prawo do prywatności. Niniejsza książka stanowi analizę przepisów prawa regulujących ochronę informacji ujawnionych bankowi w zestawieniu z konstytucyjną wartością, jaką jest prawo do prywatności.

Przepisy ustawy – Prawo bankowe stanowią podstawę funkcjonowania tej instytucji w prawie polskim. Źródłem prawa do żądania ochrony informacji stanowiących tajemnicę bankową jest jednak Konstytucja RP, a dokładniej art. 47 i 51 Konstytucji RP. Przyjęcie takiej koncepcji ma swoje konsekwencje w ochronie tajemnicy bankowej. Ograniczenia w zakresie obowiązywania tajemnicy powinny być zgodnie z art. 31 ust. 3 i art. 51 ust. 2 Konstytucji RP, które określają przesłanki ograniczeń wartości konstytucyjnych.

Podstawę do rozważań w tym zakresie stanowi analiza przepisów, które odnoszą się do charakteru prawnego tajemnicy bankowej, w tym także dotyczących zakresu przedmiotowego i podmiotowego tej instytucji oraz osoby beneficjenta tajemnicy bankowej i podmiotu wprost zobowiązanego do przestrzegania tajemnicy bankowej.

Określenie charakteru prawnego tajemnicy bankowej nie jest proste. Prawie wszyscy autorzy uważają, iż tajemnica bankowa to po prostu tajemnica zawodowa. Nie można odmówić im racji, jednak tajemnica bankowa to nie tylko obowiązek określonych osób zachowania dyskrecji w zakresie informacji dotyczących czynności bankowych. Taki sposób rozumienia tajemnicy bankowej należy określić jako zbyt wąski. Podobnie rzecz się ma z przypisaniem tajemnicy bankowej charakteru publiczno- lub prywatnoprawnego. W zależności od tego, jakie kryterium przyjmie się jako nadrzędne, źródło zobowiązania czy interes, któremu ta instytucja służy, tajemnicy bankowej można przyznać charakter bądź prywatno-, bądź publicznoprawny. Przy czym warto zwrócić uwagę, iż w polskim porządku prawnym źródłem uprawnienia jednostki do żądania zachowania dyskrecji odnośnie do informacji dotyczących jej sfery majątkowej jest ustawa , co zbliża tajemnicę bankową do instytucji publicznoprawnej.

Warto również zwrócić uwagę na to, jaki element czynności prawnej łączącej klienta z bankiem stanowi tajemnica bankowa, czy będzie się zaliczała do essentialia negotii, a może do accidentalia negotii, czy też do naturalianegotii tej czynności. Temat ten jednak należy traktować marginalnie, ponieważ źródłem tajemnicy w Polsce jest ustawa, a zatem wszelkie modyfikacje umowne nie mają w tym przypadku większego znaczenia, jako że nie mogą być sprzeczne z ustawą. Tajemnica bankowa powoduje określone skutki prawne nawet bez wymienienia jej w treści umowy. Co więcej, do powstania obowiązku zachowania tajemnicy bankowej nie jest wymagane zaistnienie pomiędzy stronami czynności prawnej.

Z powyższego wynika, że tajemnica bankowa występuje w kilku postaciach. Z tego względu dopuszczalne jest różne definiowanie pojęcia tajemnicy bankowej, w zależności od tego, co będzie stanowiło jej trzon. Można określić tajemnicę bankową jako obowiązek ustawowo określonych osób do zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych podczas wykonywania czynności związanych z czynnościami bankowymi (w tę też stronę zmierza ustawowa definicja tajemnicy bankowej zawarta w art. 104 ust. 1 pr. bank.). Pod pojęciem tajemnicy bankowej można również rozumieć określone informacje, które objęte są ochroną przed dostępem osób trzecich. Dla rozważań niniejszej pracy najbardziej istotna jest jednak ta definicja, zgodnie z którą tajemnica bankowa to prawo podmiotowe określonych osób do żądania ochrony przed bezprawnym ujawnieniem informacji udostępnionych bankowi, bowiem to pojęcie jest najbliższe istocie prawa do prywatności .

W doktrynie na ogół nie łączy się tajemnicy bankowej z problematyką prawa do prywatności. Źródeł tajemnicy bankowej należy szukać w Konstytucji RP, w przepisach dotyczących prawa do prywatności. Analiza tych regulacji prowadzi do wniosku, że źródłem tajemnicy bankowej jest Konstytucja RP, a konkretnie jej art. 47 w zw. z art. 51. Przyjęcie takiego stanowiska skutkuje przyznaniem ochrony tajemnicy bankowej na poziomie konstytucyjnym. Taki pogląd wiąże się z ujęciem tajemnicy bankowej jako uprawnienia podmiotu, który ujawnił informacje w związku z czynnością bankową, jaką miał zamiar wykonać lub wykonał, do żądania – od osób ustawowo zobowiązanych – zachowania dyskrecji w zakresie tych informacji. Gdy weźmiemy pod uwagę, iż prawo do prywatności to prawo do żądania poszanowania autonomii informacyjnej, można dojść do wniosku, iż tajemnica bankowa jako prawo podmiotowe i prawo do prywatności mają jeden cel: ochronę prawa do samookreślenia się przez jednostkę .

Rozważania w niniejszej książce koncentrują się na wyłączeniach tajemnicy bankowej zaklasyfikowanych według interesów wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, na których rzecz dopuszczalne jest ograniczenie prawa lub wolności. Taka konstrukcja wynika z założenia, iż wyłączenia tajemnicy bankowej, która stanowi element prawa do prywatności, muszą być wprowadzane w zgodzie z generalną klauzulą ograniczającą wskazaną w Konstytucji RP. Ustawodawca, wprowadzając kolejne wyjątki od obowiązku przestrzegania tajemnicy bankowej, powinien przestrzegać przesłanek wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Najwięcej wyjątków od obowiązku zachowania tajemnicy bankowej uzasadnionych jest koniecznością zapewnienia porządku publicznego; pojęcie to w skrócie oznacza taką „organizację życia publicznego, która zapewniać ma minimalny poziom uwzględniania interesu publicznego” . Zwraca uwagę to, że przesłanka ta jest nakierowana na interes wewnętrzny państwa, w odróżnieniu od przesłanki bezpieczeństwa państwa. Ze względu na porządek publiczny ustawodawca dopuszcza ujawnienie informacji chronionych tajemnicą bankową przede wszystkim sądom i prokuratorom w związku z postępowaniem karnym i karnym skarbowym, organom nadzoru bankowego, organom podatkowym, Policji, Szefowi CBA, GIODO, a także innym podmiotom, o których szerzej będzie mowa w rozdziale 4. Dość wskazać, iż liczba organów, na których rzecz zostaje ograniczone prawo do prywatności przez wyłączenie tajemnicy bankowej ze względu na konieczność zapewnienia porządku publicznego, sięga 20.

Kolejny interes, wymieniony w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, ze względu na który ograniczona zostaje tajemnica bankowa, dotyczy przesłanki bezpieczeństwa państwa. Pod tym pojęciem rozumie się takie zachowania, które mają na celu wykluczenie zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania państwa demokratycznego. Warto przy tym wskazać, iż zarówno termin bezpieczeństwa państwa, jak i inne przesłanki, nie doczekały się jednolitej definicji. Wyjaśnienia tych pojęć należy zatem szukać w orzecznictwie TK i dorobku doktryny. Przesłanka bezpieczeństwa państwa usprawiedliwia wyłączenie tajemnicy bankowej dla organów, które prowadzą postępowanie sprawdzające na podstawie przepisów ustawy o ochronie informacji niejawnych, a przede wszystkim GIIF w związku z przeciwdziałaniem procederowi prania pieniędzy.

Podział wyłączeń na te, które czynią zadość przesłance porządku publicznego, i te, których wprowadzenie usprawiedliwione jest bezpieczeństwem państwa, ma charakter czysto umowny. Niektóre z ograniczeń przyporządkowanych do interesu porządku publicznego można by było zaklasyfikować do kategorii bezpieczeństwa państwa, bowiem zakresy tych przesłanek się krzyżują. Zaliczenie konkretnego wyłączenia do tych, których przyczyną jest konieczność zapewnienia porządku publicznego, zazwyczaj wynika z charakteru danej przesłanki. Nie oznacza jednak, iż u podstaw wprowadzenia ograniczenia nie leżała również przesłanka bezpieczeństwa państwa, miała ona jednak charakter marginalny w stosunku do porządku publicznego.

Trzecią przesłankę, która uzasadnia wprowadzenie ograniczenia tajemnicy bankowej, są prawa i wolności innych osób. Odrębną kategorię wyłączeń – z uwagi na prawa i wolności innych osób – stanowią ograniczenia tajemnicy bankowej wynikające z natury działalności banku. Konieczność zapewnienia prawidłowego funkcjonowania banku jako instytucji zaufania publicznego wymaga, aby w niektórych przypadkach tajemnica bankowa została zawężona. Omówione przypadki dotyczą wyłączeń w zakresie przedmiotowym tajemnicy bankowej oraz podmiotowym, a konkretniej osób współdziałających z bankiem, których nie wymienia wprost art. 104 ust. 1 pr. bank., a które powinny być związane tajemnicą.

Niewymienioną w prawie bankowym kategorię wyłączeń tajemnicy bankowej stanowią przypadki, w których uzasadnione jest udzielenie informacji osobom związanym z beneficjentem tajemnicy bankowej. Przesłanką ograniczenia prawa do prywatności są prawa i wolności innych osób, takie jak prawo do własności czy prawo do dziedziczenia, dobro rodziny czy małżeństwa.

W niniejszej pracy zostały również omówione środki ochrony prawnej jednostek, których prawo do prywatności w aspekcie tajemnicy bankowej zostało naruszone w wyniku udostępnienia informacji osobom trzecim. Beneficjent tajemnicy bankowej korzysta z ochrony na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. W razie powstania szkody w wyniku bezprawnego ujawnienia informacji konfidencjonalnych jednostce przysługuje odszkodowanie od banku. Wskazać należy, iż z przyjęciem, że tajemnica bankowa stanowi prawo podmiotowe, łączy się przyznanie jej ochrony na podstawie art. 23 i 24 k.c. Przede wszystkim jednakże jednostka, której zdaniem jej prawo do prywatności zostało naruszone poprzez udostępnienie informacji stanowiących tajemnicę bankową, na podstawie ustawy może złożyć do TK skargę konstytucyjną i w dalszej kolejności – w przypadku pozytywnego wyroku Trybunału – żądać od Skarbu Państwa odszkodowania. Tylko środek prawny w postaci skargi konstytucyjnej daje jednostce możliwość zakwestionowania przepisów ustawy, które przedkładają interes porządku publicznego, bezpieczeństwa państwa lub praw i wolności innych osób nad prawem do prywatności.

Rozważania w niniejszej pracy koncentrują się na konstytucyjności wyłączeń tajemnicy bankowej, czemu służy szczegółowa analiza przepisów prawa dotyczących tej instytucji, uregulowanych nie tylko w ustawie – Prawo bankowe. Ograniczenia tajemnicy bankowej w związku z tym, że stanowią de facto naruszenie ram prawa do prywatności, powinny być zgodne z art. 31 ust. 3 i art. 51 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, o czym ustawodawca często zapomina.