Wala Krzysztof, Wykroczenie nieobyczajnego wybryku na tle pozostałych wykroczeń przeciwko obyczajności publicznej

Problematyka związana z ochroną obyczajności publicznej przed godzącymi w nią wybrykami ma charakter wielopłaszczyznowy. Kwestią fundamentalną jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, czym owa obyczajność jest. W tym miejscu pojawiają się pierwsze trudności. Pojęcie to, choć powszechnie używane, nie poddaje się prostemu określeniu zakresu jego desygnatów. Wszelkie próby definicji wymagają uwzględnienia wielu czynników, w tym historycznych, socjologicznych czy też antropologicznych. Podejście czysto jurydyczne byłoby zbytnim uproszczeniem, a to chociażby ze względu na jedną z cech obyczajności publicznej, jaką jest jej zmienność. Trzeba także wskazać, że bliskie znaczeniowo obyczajności publicznej pojęcie dobrych obyczajów występuje także w innych, niż prawo karne, gałęziach polskiego sytemu prawnego, a to z kolei determinuje potrzebę dostrzeżenia ewentualnej dystynkcji między nimi. Tym samym, pierwszym w kontekście chronologicznym, celem pracy jest próba zdefiniowania obyczajności publicznej jako dobra prawnego, chronionego w rozdziale XVI Kodeksu wykroczeń. W tym miejscu trzeba także zauważyć, że pojęcie obyczajności występuje również na gruncie Kodeksu karnego. To z kolei jest przyczynkiem dla podjęcia rozważań, czy termin ten ma takie samo znaczenie w obu aktach prawnych.

Mając na względzie powyższe, w pierwszym rozdziale pracy podjęta została problematyka dotycząca ochrony obyczajności publicznej w ujęciu historycznym. Wydaje się zasadne, aby poprzez analizę rozwiązań obowiązujących przed wejściem w życie aktualnego Kodeksu wykroczeń przeprowadzić wstępną selekcję zakresu desygnatów składających się na pojęcie obyczajności publicznej. Ponadto zabieg ten umożliwia wyeksponowanie ewolucji obyczajności publicznej. Jednocześnie należy zaznaczyć, że rozważania w tym rozdziale, ze względów objętościowych oraz związanych z tematem pracy, zostały w dużej mierze ograniczone do poszukiwania rozwiązań mających chronić społeczeństwo przed zachowaniami aktualnie kwalifikowanymi jako nieobyczajne wybryki. Dążąc jednak do zdefiniowania obyczajności publicznej, syntetycznie wskazano także na inne czyny, które według ówczesnego ustawodawcy godziły w to dobro prawne. Ujęcie historyczne może być również pośrednio pomocne w zakresie wykładni aktualnego art. 140 k.w. Rozdział drugi poświęcony został zagadnieniom o charakterze komparatystycznym. Za zasadne uznano przedstawienie ochrony obyczajności publicznej na gruncie rozwiązań przyjętych w obcych systemach prawnych. Analiza ta w sposób pośredni również może być pomocna w odpowiedzi na pierwszy z zasadniczych problemów pracy, a więc określenie, czym jest owa obyczajność publiczna. W części tej przedstawione zostały rozwiązania przyjęte zarówno w europejskim systemie kontynentalnym, jak i w systemie Common Law. Ponadto celem tego rozdziału jest także analiza obcych rozwiązań pod kątem ich ewentualnego wykorzystania jako wzoru dla polskiego systemu prawnego w kontekście ochrony obyczajności publicznej.

Zasadniczą częścią pracy jest rozdział trzeci, poświęcony analizie aktualnego polskiego rozwiązania w zakresie ochrony społeczeństwa przed nieobyczajnymi wybrykami. Został on podzielony na dwie części: teoretyczną oraz empiryczną.

W pierwszej części przeprowadzona została analiza dogmatyczna znamion nieobyczajnego wybryku. Na wstępie, mając na względzie rozważania z dwóch pierwszych rozdziałów oraz uwagi z podrozdziału „Przedmiot ochrony wykroczenia z art. 140 k.w.”, podjęta została próba zdefiniowania pojęcia obyczajności publicznej, co stanowi chęć realizacji pierwszego z celów pracy. W tym kontekście pojawił się drugi z zasadniczych problemów opracowania, a więc odpowiedź na pytanie, w jaki sposób polski ustawodawca chroni obyczajność publiczną. To złożone zagadnienie zostało poddane analizie w kolejnych podrozdziałach tej części, a także, o czym niżej, w następnych dwóch rozdziałach pracy, przy czym główną osią rozważań jest ochrona społeczeństwa przed nieobyczajnymi wybrykami. Mając na względzie powyższe, w dalszej kolejności podjęta została próba określenia terminu „nieobyczajny wybryk” oraz jego relacji do terminów „wybryk” oraz „karalny wybryk”. Ponadto przedstawiona została koncepcja wykładni znamienia „działanie publiczne”. Wskazano także na problematykę strony podmiotowej oraz podmiotu wykroczenia z art. 140 k.w., a także na zagadnienia związane z wymiarem kary oraz zbiegiem przepisów. Na zakończenie tych rozważań została przeprowadzona także teoretyczna analiza zachowań, które mogłyby stanowić przykład realizacji znamion nieobyczajnego wybryku, co stanowi sui generis wstęp do zagadnień przedstawionych w miejscu poświęconym wynikom badań aktowych. W części tej wykorzystano metodę formalno-dogmatyczną analizy tekstu prawnego, opierając się w głównej mierze na wykładni językowej (wraz z wykorzystaniem słownikowego rozumienia poszczególnych terminów), a także na innych metodach egzegezy tekstu prawnego, w tym wykładni systemowej, celowościowej oraz logicznej. Ponadto zostało poddane analizie orzecznictwo sądowe oraz wyrażane w nauce prawa karnego poglądy w zakresie znamion statuujących wykroczenie nieobyczajnego wybryku.

W drugiej części rozdziału trzeciego przedstawione zostały wyniki przeprowadzonych badań aktowych. Celem tej analizy była chęć przybliżenia praktyki stosowania art. 140 k.w. Jako pierwsze przedstawione zostały kwestie dotyczące zdarzenia kwalifikowanego z art. 140 k.w., w tym m.in. rodzaj zachowania sprawczego czy też okoliczności zdarzenia (czas, miejsce), co miało na celu m.in. przybliżenie najczęściej kwalifikowanych w praktyce wymiaru sprawiedliwości stanów faktycznych z tego przepisu, a także czynników, które przyczyniają się do popełniania tego rodzaju zachowań. Następnie przybliżone zostały zagadnienia dotyczące czynności wyjaśniających w sprawach z zakresu nieobyczajnego wybryku, a więc dane dotyczące czasu od momentu wykrycia danego zdarzenia aż do momentu wniesienia przez odpowiedni organ wniosku o ukaranie do sądu (m.in. sposób wykrycia danego zdarzenia czy też rodzaj dołączanych do wniosku o ukaranie dowodów). W dalszej kolejności poddano analizie zagadnienia związane z postępowaniem sądowym, w tym m.in. kwestie dotyczące rodzaju i wysokości wymierzanych kar. Następnie zawarto charakterystykę sprawcy nieobyczajnego wybryku (m.in. kwestia wieku, stanu cywilnego czy też wykształcenia). Na zakończenie części empirycznej zostały szczegółowo omówione wybrane stany faktyczne kwalifikowane z art. 140 k.w., co miało na celu przybliżenie konkretnych zdarzeń, które zakończyły się prawomocnym ukaraniem sprawcy za dopuszczenie się nieobyczajnego wybryku. Celem części empirycznej była także chęć zwrócenia uwagi na problemy w zakresie odróżniania nieobyczajnego wybryku od wybryku karalnego z art. 51 § 1 k.w. (wybryk wywołujący zgorszenie), jakie mogą pojawiać się w praktyce wymiaru sprawiedliwości.

Rozdział czwarty został poświęcony analizie dogmatycznej wykroczenia z art. 141 k.w., polegającego na umieszczaniu w miejscu publicznym nieprzyzwoitych form ekspresji oraz na używaniu w takich miejscach słów nieprzyzwoitych. Została omówiona kolejno problematyka dotycząca przedmiotu ochrony, strony przedmiotowej, podmiotu oraz strony podmiotowej tego czynu zabronionego. Ponadto wskazano na kwestię dotyczącą ustawowego zagrożenia karą oraz na problematykę zbiegu przepisów.

Rozdział piąty stanowi analizę dogmatyczną wykroczenia z art. 142 k.w., polegającego na oferowaniu innej osobie dokonania czynu nierządnego w celu osiągnięcia korzyści materialnej (tzw. racolage). Rozważania rozpoczyna analiza prawnomiędzynarodowego aspektu tego czynu zabronionego, a w dalszej kolejności następuje charakterystyka jego znamion (przedmiot ochrony, strona przedmiotowa, podmiot, strona podmiotowa). W następnych podrozdziałach została omówiona problematyka dotycząca ustawowego zagrożenia karą oraz kwestia dotycząca zbiegu przepisów.

Celem umieszczenia w opracowaniu rozdziałów czwartego oraz piątego była chęć przybliżenia ochrony obyczajności publicznej przed innymi niż nieobyczajny wybryk zachowaniami. Stanowią one dopełnienie odpowiedzi na drugi z zasadniczych problemów pracy, a więc na pytanie o sposób ochrony obyczajności przed zachowaniami w nią godzącymi. W rozdziałach tych wykorzystano metodę formalno-dogmatyczną analizy tekstu prawnego. Podobnie jak w przypadku omawiania art. 140 k.w., w głównej mierze została zastosowana wykładnia językowa (wraz z wykorzystaniem słownikowego rozumienia poszczególnych terminów), ale posłużono się także wykładnią systemową, celowościową, logiczną oraz historyczną. Ponadto zostało poddane analizie orzecznictwo sądowe oraz poglądy doktryny w zakresie wykładni znamion charakteryzujących wykroczenia z art. 141 oraz 142 k.w.

Analiza poszczególnych czynów zabronionych z rozdziału XVI Kodeksu wykroczeń stała się asumptem dla wyodrębnienia trzeciego z zasadniczych problemów pracy. W tym miejscu chodzi o odpowiedź na pytanie, czy ochrona społeczeństwa przed zachowaniami godzącymi w obyczajność publiczną jest potrzebna, a jeśli tak, to czy ta ochrona jest wystarczająca. Zagadnienie to jest podejmowane w każdym z wyżej wskazanych rozdziałów pracy, a jednocześnie stało się ono przyczynkiem dla sformułowania postulatów de lege ferenda w zakresie kształtu ochrony obyczajności publicznej na gruncie polskiego prawa wykroczeń.

Reasumując powyższe, należy wskazać, że niniejsza praca jest próbą znalezienia odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania:

Wybór tematu pracy, poza kwestią osobistych zainteresowań, został podyktowany głównie dwoma argumentami. Po pierwsze, chodzi o społeczne znaczenie podjętej problematyki. Jak wykazały badania aktowe, wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej (za wyjątkiem racolage) stanowią dość liczną grupę stanów faktycznych rozstrzyganych w ramach działalności wymiaru sprawiedliwości. W tym miejscu należy dodatkowo zaznaczyć, że okoliczność ta spowodowała, że ze względów objętościowych analiza akt sądowych została ograniczona jedynie do kwestii nieobyczajnego wybryku. Po drugie, jak dotąd nie pojawiła się żadna monografia poświęcona wykroczeniom przeciwko obyczajności publicznej. Należy podkreślić istnienie opracowań (artykułów, komentarzy) poświęconych poszczególnym czynom zabronionym z rozdziału XVI Kodeksu wykroczeń, jednak nie mają one charakteru kompleksowego, w tym sensie, że ich autorzy skupiają się raczej na analizie wyselekcjonowanych problemów związanych z ochroną obyczajności publicznej.

Praca ta jest przeredagowaną, uaktualnioną i skróconą wersją rozprawy doktorskiej obronionej dnia 6.12.2018 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W tym miejscu chciałbym wyrazić serdeczne podziękowania dla mojego Promotora – prof. dr. hab. Marka Mozgawy, za poświęcony mi czas, cierpliwość oraz za niezwykle cenne wskazówki, które były bardzo pomocne w trakcie pisania tej monografii. Pragnę podziękować także swoim Recenzentom – prof. dr. hab. Lechowi Gardockiemu oraz prof. dr. hab. Ryszardowi Andrzejowi Stefańskiemu. Ich trafne uwagi miały istotny wpływ na ostateczny kształt pracy.