Jacyszyn Jerzy, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce

Wolny zawód jest pojęciem często używanym w literaturze oraz praktyce gospodarczej. Jest obdarzony bogatą historią, licznymi tradycjami i interesującymi wątkami. Pojęcie to ma skomplikowaną strukturę znaczeniową, na co zwraca uwagę doktryna zagraniczna oraz – coraz częściej – literatura krajowa.

Wolny zawód nie ma – jak do tej pory – definicji normatywnej, dzięki której pojęcie to stałoby się określoną kategorią prawną. Jest to – w przekonaniu autora – poważna luka i mankament prawny, który powoduje, że w różny sposób próbuje się definiować wolny zawód, tworząc przy tym terminologiczny chaos.

W doktrynie krajowej i zagranicznej toczy się dyskusja wokół pojęcia wolnych zawodów. Podawane są rozmaite kryteria, których zadaniem jest identyfikacja wolnego zawodu. Szczególnego znaczenia nabierają niektóre z istotnych cech wolnego zawodu, gdyż narasta zainteresowanie istotą wolnego zawodu, jego wykonywaniem i specyfiką. Coraz wyraźniej narasta potrzeba uporządkowania problematyki wolnych zawodów zwłaszcza wobec aspiracji osób pragnących przynależeć do grupy osób wykonujących wolne zawody.

Jak do tej pory, kwestia wolnych zawodów jest regulowana w postaci odrębnych aktów prawnych, które odnoszą się do wybranych wolnych zawodów, nie stanowiąc przy tym listy zamkniętej tych zawodów. Taka koncepcja legislacyjna skłania do postawienia pytania, czy jest to droga właściwa, czy nie lepiej byłoby problematykę wolnych zawodów uregulować w jednym akcie prawnym, pozostawiając kwestie szczegółowe korporacjom samorządowym. One bowiem w coraz większym stopniu powinny przejmować zadania państwa (ustawodawcy) w sprawach określonych grup zawodowych. Powoduje to jednak pewne zagrożenia i obawy, a także zarzuty korporacjonizmu czy też izolacji wobec społeczeństwa. Mimo tych niebezpiecznych sytuacji taka idea regulacji wolnych zawodów ma racjonalne i profesjonalne powody, które należy rozważyć na łamach doktryny fachowej. Jest też pytaniem o miejsce korporacji i samorządów we współczesnym społeczeństwie, porządku prawnym oraz organizacji i ustroju państwa otwartego na zaspokajanie publicznych i prywatnych potrzeb społecznych. Jak do tej pory, nikt nie policzył, jak wielka jest grupa osób wykonujących wolny zawód. Wydaje się, że jest to poważne niedopatrzenie, może okazać się bowiem, że mamy do czynienia z najliczniejszą społecznością zawodową, zorganizowaną w ramach własnych korporacji i objętą regulacją prawną. Gdyby tak rzeczywiście było, to powstaje pytanie, dlaczego ustawodawca nie przykłada należytej wagi do statusu wolnych zawodów, nie dostrzegając istotnych różnic i odmienności, jakie w nich występują wobec osób prowadzących działalność gospodarczą.

Problematyka wolnych zawodów generuje wiele różnych kwestii; jest to zagadnienie niezwykle obszerne i bardzo zróżnicowane, dotyczy bowiem spraw o rozmaitych wątkach wywodzących się z takich dziedzin, jak prawo, gospodarka, socjologia oraz innych dyscyplin nauki i praktyki gospodarczej. Na wzajemne związki, powiązania, relacje i zależności zwraca uwagę teoria i praktyka. Podobnie jak podkreślenia wymagają odmienności, różnice i specyfika wolnych zawodów, która decyduje o niepowtarzalności, a nawet o oryginalności niektórych wolnych profesji. Wszystko to sprawia, że wolne zawody są interesującą problematyką, którą należy analizować, oceniać i komentować nie tylko przez obowiązujące prawo, doktrynę i orzecznictwo. Należy również popularyzować idee wolnego zawodu w praktyce gospodarczej, dostrzega się bowiem wyraźną tendencję do samoorganizowania się różnych grup zawodowych o podobnych cechach. Im zwłaszcza potrzebna jest informacja prawna o możliwościach wykonywania wolnego zawodu w warunkach gospodarki rynkowej.

Tymczasem wiele problemów wolnego zawodu ma charakter ponadnormatywny i nie może być poddawane cenzurze prawa. Co więcej, wymyka się spod jego kontroli i wkracza w inne obszary życia gospodarczego i społecznego.

Nieprzypadkowo już na wstępie, uzasadnione jest pytanie, czy możliwe jest przedstawienie wszystkich problemów wolnych zawodów w jednym opracowaniu, tak aby mogło ono satysfakcjonować interesujących się tym zagadnieniem.

Obawiam się, że taki zamysł jest nierealny. Niemożliwy wręcz do realizacji, jako że problemy wolnych zawodów są wielopoziomowe, ich lokalizacja znajduje się w różnych obszarach działania człowieka, w kręgu spraw o skomplikowanej strukturze i charakterze, nie zawsze mieszczącej się w kategorii prawa, a dość często wychodzącej poza tę płaszczyznę. Dlatego też zainteresowanie wolnym zawodem wymaga pewnej koncentracji na wybranych problemach, tych, które w przekonaniu autora mają istotne znaczenie dla doktryny, praktyki oraz osób wykonujących wolne zawody. Od tego bowiem zależy nowe spojrzenie na rolę i znaczenie wolnych zawodów, a zwłaszcza ich poprawne umiejscowienie w krajowym porządku prawnym, zgodnie z rozwiązaniami Unii Europejskiej.

Praca poświęcona jest wolnym zawodom, a także formom organizacyjnym, za pomocą których możliwe i dopuszczalne jest wykonywanie wolnego zawodu, a w szczególności osobowym spółkom handlowym, które zajmują – w przekonaniu autora – szczególne miejsce w katalogu sposobów świadczenia czynności i usług zawodowych.

Spółka jako forma wykonywania wolnego zawodu jest coraz częściej stosowaną formą organizacyjno-prawną, ma ciekawą historię i wyraźnie zarysowującą się przyszłość prawną. Stanowi interesującą alternatywę dla innych form wykonywania wolnego zawodu.

Stosując pewną selektywność w wyborze problemów, jakie wiążą się ze spółką jako formą wykonywania wolnego zawodu, w książce skoncentrowano się na kryterium podmiotowym (osób wolnych zawodów), podporządkowując je zasadniczej tezie: czy i w jaki sposób spółka jako forma organizacyjno-prawna, która występuje w naszym systemie prawa, jest odpowiednim instrumentem do wykonywania wolnego zawodu.

Co przemawia za jej stosowaniem, jakie są przeszkody w korzystaniu z tej konstrukcji prawnej, skoro każdy jest wolny w wyborze formy wykonywania zawodu, chyba że ustawa wyraźnie wskazuje formę (formy), w jakich określony zawód może być wykonywany, a tak się dzieje właśnie w przypadku wolnych zawodów.

Z tych chociażby względów w centrum uwagi znajdzie się spółka jako organizacyjno-prawna forma działalności osób wykonujących wolny zawód; spółka cywilna i handlowa – bo o niej jest mowa – stanowi instrument prawa, za pomocą którego wykonuje się określone zadania i realizuje cele społecznie użyteczne; czy są one akceptowane, czy też wywołują sprzeciw wśród innych osób wykonujących podobne zawody?

Jaka jest rola spółek w wykonywaniu wolnego zawodu; czy charakter prawny spółek cywilnych i handlowych jest uregulowany w dostateczny sposób; czy jego opis normatywny we współczesnej doktrynie krajowej jest wyraźny i komunikatywny. To kolejne pytania, które stawiane są przez autora, choć nie zawsze znajdą pełną odpowiedź w prezentowanej książce.

Spółka cywilna i handlowa jest – bez wątpienia – konstrukcją organizacyjno-prawną, która powoduje określone teoretyczno-praktyczne problemy. Jaka jest ich skala, co z nich wynika dla wolnych zawodów oraz ustawodawcy? Jak kształtują się postulaty de lege lata i de lege ferenda w doktrynie i praktyce gospodarczej, czy mogą przyczynić się do unowocześnienia (aktualizacji) prawa spółek w zakresie wolnych zawodów; czy mieszczą się jedynie w grupie postulatów teoretycznych a nie praktycznych; jaki jest ich charakter i przyszłość prawna? Część stawianych pytań ma charakter wybitnie retoryczny i oczekuje na reakcję nie zawsze doktryny prawa, ale w głównej mierze praktyki gospodarczej, a zwłaszcza osób wykonujących wolne zawody w formie tychże spółek.

Na wiele ze stawianych przez autora pytań, odpowiedzi powinny formułować korporacje wolnych zawodów, reprezentujące osoby wykonujące wolny zawód w Polsce.

Uważam, że problem wykonywania wolnych zawodów jest sprawą jurydycznie otwartą, wymagającą oceny nie tylko obowiązującej regulacji, ale też spojrzenia na wolne zawody, dokonania bilansu i konfrontacji ustaleń doktryny krajowej oraz – w pewnym stopniu – zagranicznej. Taka refleksja teoretyczno-prawna jest – w przekonaniu autora – przydatna dla nauki prawa, a także może okazać się interesująca dla praktyki gospodarczej, a zwłaszcza dla osób wykonujących wolne zawody. Jest to tym bardziej istotne, że skala problemów odnoszących się do tych osób wyraźnie rośnie, powstają nowe wolne zawody, potęgują się aspiracje osób wykonujących wolne zawody, zawody te organizują się w ramach samorządów, a także zawody zaufania publicznego oczekują swoistego wsparcia ustawowego. Wszystko to tworzy odpowiedni klimat prawny do tego, by dokonać pewnego uporządkowania wielu różnych zagadnień teoretyczno-prawnych, spojrzeć z refleksją i dystansem, ocenić i zaproponować nowe rozwiązania prawne. Te intencje legły u podstaw tej książki. Nie aspiruje ona do rozwiązania wszystkich problemów i kwestii prawnych odnoszących się do wolnych zawodów, a zwłaszcza do ich wykonywania w ramach spółki cywilnej i spółek handlowych. Wykonywanie bowiem wolnych zawodów w ramach określonych form organizacyjno-prawnych zmienia się, podlega pewnej ewolucji związanej z zakresem czynności, jaka dotyczy osób wykonujących wolne zawody, podziałem pracy i specjalizacją zawodową. Zmianie ulega podejście do problemów prawnych, jakie wiążą się z wykonywaniem wolnych zawodów, jest to bowiem proces ich wartościowania z punktu widzenia normatywnego, a także praktycznego. Wykonywanie wolnych zawodów nie odbywa się bowiem w próżni prawnej, w oderwaniu od społecznego zapotrzebowania, w izolacji od innych zawodów. Wprost przeciwnie, wolny zawód jest zawodem wybitnie nastawionym na zaspokajanie oczekiwań społecznych, wymagań publicznych, potrzeb rynku i gospodarki, a także aspiracji osób wykonujących taki zawód. Jest więc najczęściej zawodem o najwyższych standardach profesjonalnych, zawodem zaufania publicznego, zawodem o szczególnej misji i przeznaczeniu. Tym bardziej więc zasługuje na uznanie i troskę prawodawcy, na właściwe regulacje i odpowiednie formy organizacyjno-prawne, za pomocą których wykonuje swoje zadania społeczne i publiczne. Jest też instrumentem autorytetu państwa, jego roli i znaczenia kraju w zajęciu odpowiedniego miejsca w ramach Unii Europejskiej, w których idea wolnego zawodu jest ceniona i poważnie traktowana w gospodarce i życiu społecznym.