Jędrejek Grzegorz, Wykładnia przepisów prawa cywilnego materialnego i procesowego

Celem opracowania jest omówienie podstawowych zagadnień dotyczących wykładni prawa cywilnego materialnego i procesowego. O ile istnieje wiele opracowań dotyczących ogólnie wykładni przepisów, o tyle brak jest aktualnej pozycji dotyczącej wykładni przepisów prywatnoprawnych. Zwłaszcza w nauce postępowania cywilnego zagadnienia dotyczące wykładni spotykają się z niewielkim zainteresowaniem badaczy, chociaż należy wymienić opublikowaną stosunkowo niedawno monografię dotyczącą stosowania analogii w procesie cywilnym .

Zwraca uwagę, iż kwestie dotyczące wykładni o wiele częściej omawiane są w uzasadnieniach sądów karnych czy też administracyjnych niż sądów cywilnych. W opracowaniu celowo wykorzystano prawie wyłącznie orzeczenia wydawane przez Izbę Cywilną Sądu Najwyższego . Nie mogą one jednak zastąpić ogólnej publikacji, z zakresu teorii prawa, dotyczącej wykładni przepisów z różnych dziedzin. Powstaje pytanie, czy wykładnia przepisów cywilnoprawnych różni się od wykładni innych przepisów? O ile we wszystkich gałęziach prawa obowiązują takie same sposoby wykładni przepisów, o tyle wyraźnie występują różnice dotyczące stosowania poszczególnych rodzajów wykładni czy też reguł wnioskowania prawniczego. Przykładowo, w prawie karnym i podatkowym wykluczone jest stosowanie analogiae legis, która często występuje w prawie cywilnym.

Istotne, iż także doktryna prawa cywilnego poświęca niewiele uwagi problemom wykładni. Większość autorów monografii z tego zakresu problemy metodologiczne traktuje w sposób zdawkowy. Dokonywana wykładnia przepisów prawa cywilnego pozbawiona jest często refleksji metodologicznej. Słusznie podkreśla się znaczenie prawa rzymskiego dla zrozumienia współczesnego prawa cywilnego. Powyższa uwaga dotyczy nie tylko podstawowych pojęć cywilnoprawnych, które wykształciły się w prawie rzymskim, ale także wywodzących się z tego systemu prawa reguł rozumowania prawniczego.

Problematyka wykładni powinna interesować nie tylko profesjonalnych prawników. Zachowała bowiem swoje znaczenie reguła sięgająca prawa rzymskiego, zgodnie z którą nieznajomość prawa szkodzi – ignorantia iuris nocet. Nie można również powoływać się na błąd co do prawa (error iuris nocet) .

Można zakładać, że każdy człowiek, nawet nie zdając sobie z tego sprawy, ma do czynienia z prawem cywilnym, np. prawem rodzinnym. Inaczej jest w przypadku prawa karnego. Nie wszyscy skorzystają z pomocy profesjonalnego prawnika. Przymus adwokacko-radcowski ograniczony jest w procedurze cywilnej do postępowania przed Sądem Najwyższym. Nawet jeżeli uczestnik postępowania skorzysta z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, to przypuszczalnie i tak będzie interesował się zagadnieniami prawnymi. Próbując zrozumieć czytany tekst ustawy, dokona na pewno wykładni językowej, stosując ogólne reguły języka polskiego. Nie ma przeszkód, ażeby korzystał, jeżeli potrafi, z pozostałych sposobów wykładni. Można przypuszczać, iż sięgnie do judykatury, a tym samym otrzyma wykładnię dokonywaną przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy.

Ze względu na charakter opracowania pominiętych zostało wiele zagadnień z zakresu teorii prawa, które pozostają w pośrednim związku z jego wykładnią.

W pracy zawartych zostało kilka tez szczegółowych. Zwrócono m.in. uwagę, iż prawo cywilne, przede wszystkim materialne, ale także procesowe, w największym stopniu spośród dziedzin prawa tkwi w świadomości społeczeństwa, które w zdecydowanej większości będzie miało do czynienia z instytucjami prawa rodzinnego czy też spadkowego. Z powyższego stwierdzenia należy wyciągnąć wniosek o pierwszorzędnym znaczeniu wykładni językowej uwzględniającej język ogólny. Ponadto, podkreślono, że prawo cywilne związane jest ściśle z określonymi wartościami, które uzasadniają powstanie wielu instytucji. Powyższa uwaga dotyczy wszystkich gałęzi prawa cywilnego, nie tylko prawa rodzinnego czy spadkowego. Wartości często chronione są przez przepisy zawierające zasady prawa. Stąd też duże znaczenie zasad przy wykładni przepisów prawa cywilnego tak materialnego, jak i procesowego.

W opracowaniu odniesiono się także do twierdzeń utrwalonych w doktrynie dotyczących wykładni przepisów. Zakwestionowano m.in. potrzebę wyróżnienia języka prawniczego, czyli języka doktryny. Przy wykładni przepisów chodzi o wykorzystanie dorobku doktryny i judykatury w zakresie wykładni danego przepisu. Trudno jest mówić o języku doktryny, gdyż każda wypowiedź może zostać potraktowana jako stosowanie „własnego” języka. Uznano za celowe wyróżnienie odrębnego rodzaju wykładni, tj. doktrynalno-sądowej, która oderwana jest od wykładni językowej. Ta ostatnia została połączona z wykładnią logiczną. W opracowaniu odniesiono się także do dyskusyjnych problemów szczegółowych związanych z wykładnią, jak np. obowiązywania reguły clara non sunt interpretanda, czy też poglądu części doktryny i orzecznictwa, iż mogą w rej samej sprawie zostać wydane sprzeczne orzeczenia zgodne z prawem.

Mottem niniejszego opracowania mogą być dwie paremie pochodzące z prawa rzymskiego. Pierwsza z nich została już we wstępie przytoczona i brzmi ignorantia iuris nocet, czyli nieznajomość prawa szkodzi. Trudno jest uznać, że powinna szkodzić nieznajomość orzecznictwa i doktryny przez zwykłego obywatela. Druga paremia wskazuje, że wszelkie prawo ustanowione jest dla ludzi – hominum causa omne ius constitutum est. Adresatem norm prawnych są zatem przede wszystkim zwykli ludzie, a nie profesjonalni prawnicy po skończonych studiach i zdanych aplikacjach zawodowych. Chyba teoria wykładni idzie często zbyt daleko, deprecjonując „ogólny” język polski, określony jako pospolity, na rzecz języka prawniczego formułowanego przez przedstawicieli doktryny.

W niniejszym opracowaniu z reguły nie odniesiono się do problemów z zakresu „ogólnej” teorii prawa. Przykładowo, w prawoznawstwie wyróżnia się sześć koncepcji wykładni sensu stricto, tj. tradycyjną, semantyczną, derywacyjną, interpretacji humanistycznej, komputacyjną i poziomową . Dla osób dokonujących wykładni przepisów prawa cywilnego powyższe podziały mają niewielkie znaczenie. W latach 70. ubiegłego stulecia Z. Ziembiński przestrzegał, że: „Istnieje bowiem niebezpieczeństwo konstruowania teorii zjawisk prawnych w sposób wprawdzie bardzo klarowny metodologicznie, ale nazbyt wyrafinowany z punktu widzenia przydatności teorii dla rozwiązywania w oparciu o nią podstawowych problemów praktycznych prawoznawstwa” .

Trudno zgodzić się z M. Zielińskim, który stwierdza, że zarówno praktycy, jak i dogmatycy prawa „korzystają głównie ze swoich własnych wyobrażeń o wykładni oraz ze swej wiedzy praktycznej, weryfikowanej głównie przez pryzmat własnych kolejnych doświadczeń” . Dogmatycy, zwłaszcza autorzy opracowań z zakresu części ogólnej prawa cywilnego, pisząc rozdziały dotyczące wykładni, uwzględniają dorobek teoretyków prawa. Trudno jednak stawiać zarzut niewystarczającego wykorzystania dorobku z zakresu prawoznawstwa, w którym stosunkowo rzadko następuje przywołanie przykładów z prawa cywilnego materialnego, nie mówiąc o prawie procesowym.

W opracowaniu marginalnie potraktowano także zagadnienia dotyczące stosowania prawa. Są one bowiem związane z ustaleniem stanu faktycznego zgodnego ze stanem rzeczywistym, a zatem obejmują problematykę prawa dowodowego. Stosowanie prawa wymaga jednak wykładni przepisu, który zostanie zastosowany do ustalonego w postępowaniu dowodowym stanu faktycznego.

Opracowanie składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy, mający charakter wprowadzający, wyjaśnia pojęcia zastosowane w tytule – m.in. zagadnienia dotyczące ogólnej charakterystyki norm prawa cywilnego materialnego oraz procesowego, a także sposoby rozstrzygania sporów cywilnoprawnych.

Dla praktyków najważniejszy jest rozdział drugi zawierający omówienie podstawowych rodzajów wykładni. W rozdziale odróżniono rodzaje wykładni od metod badawczych stosowanych w nauce prawa. Zamieszczono także dyskusyjne kwestie dotyczące sprzeczności wykładni oraz kolejności zastosowania jej poszczególnych rodzajów.

W rozdziale trzecim wskazano reguły prawa rzymskiego, które mogą mieć szczególne zastosowanie we współczesnej wykładni norm prawa cywilnego.

Rozdział czwarty omawia problematykę wykładni na tle innych pojęć występujących w różnych działach prawa, przede wszystkim w teorii prawa.

W rozdziale piątym w sposób zwięzły omówiono znaczenie dla wykładni orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego.

Rozdział szósty przedstawia metody prawnicze.

Rozdział siódmy dotyczy specyfiki wykładni przepisów materialnoprawnych, a ósmy – wykładni przepisów procesowych. Całość zamykają rozbudowane wnioski.