Smolak Marek (red.), Wykładnia konstytucji. Aktualne problemy i tendencje

Monografie
Opublikowano: WK 2016
Rodzaj:  monografia
Autorzy monografii:

Wykładnia konstytucji. Aktualne problemy i tendencje

Autor fragmentu:

Słowo wstępne

Oddawany do rąk Czytelników tom powstał w następstwie ogólnopolskiej konferencji naukowej z okazji jubileuszu

Profesor Sławomiry Wronkowskiej

zorganizowanej przez Katedrę Teorii i Filozofii Prawa Wydziału Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, zatytułowanej: „Wykładnia prawa: teoria i praktyka”, która odbyła się 24 czerwca 2014 r. Niezależnie od merytorycznej wagi zagadnień podjętych na konferencji, jej inicjatywa zrodziła się z uznania potrzeby uświadomienia sobie aktualnego stanu badań nad Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, wykładnią prawa oraz sądownictwem konstytucyjnym. Nie ulega wątpliwości, że do tego stanu rzeczy przyczyniło się, z jednej strony, poczucie narastającej doniosłości dyskusji wokół konstytucji i jej wykładni, z drugiej zaś pytania, jakie pojawiły się w związku z kwestionowaniem legitymizacyjnej podstawy działalności Trybunału Konstytucyjnego. Choć jedną z intencji przyświecających konferencji było dokonanie przekroju stanu badań nad wykładnią konstytucji, cel ten można uznać za udokumentowany tylko w określonym stopniu. Dwie okoliczności zasługują w tej mierze na wzmiankę. Pierwsza to rozległość problematyki związanej z konstytucją i jej wykładnią. Druga ze wspomnianych okoliczności to w dalszym ciągu występowanie różnorodnych, niekiedy nakładających się na siebie koncepcji wykładni ustawy zasadniczej.

Mam nadzieję, że to opracowanie będzie dobrym punktem wyjścia do dyskusji na temat współczesnych – czasami wielce złożonych – problemów związanych z wykładnią konstytucji oraz dalszych badań nad możliwymi zastosowaniami rozwiązań zaproponowanych w tej publikacji w nauce i praktyce prawniczej.

Opracowanie składa się z dwunastu tekstów. Nie zdecydowałem się na podział na części, chociaż starałem się zachować pewien porządek merytoryczny. Tom otwiera artykuł Sławomiry Wronkowskiej O niektórych osobliwościach konstytucji i jej interpretacji. Autorka wskazuje, że ową osobliwością konstytucji i jej interpretacji jest swoistość cech tekstu konstytucji, jaką jest tematyka ustawy zasadniczej, oraz jej cechy formalne – struktura i język. Pierwsza z wymienionych cech sprawia, że obiektem interpretacji jest jej tekst postrzegany zarówno jako zbiór przepisów, jak i jako przejaw założeń ustrojowych, na gruncie których tekst jest sformułowany. Założenia te Autorka nazywa otoczeniem normatywnym tekstu konstytucji, które także podlegają interpretacji, choć – jak podkreśla – przy zastosowaniu odmiennych metod niż w przypadku metod typowych dla interpretowania przepisów prawnych. W przypadku zaś ustalania znaczenia tzw. pojęć zastanych, zdaniem Autorki, interpretator pomija najprostsze reguły interpretacji językowej i przechodzi bezpośrednio do ich znaczeń w języku prawniczym, a w sytuacji gdy nadal są nie dość klarowne – dokonuje doprecyzowania.

Różnice w korzystaniu z tego instrumentarium związane są z problemem niestosowania niektórych zabiegów wykładni językowej: w niestosowaniu wykładni systemowej pionowej, w stosowaniu wykładni celowościowej oraz funkcjonalnej, które mają służyć zrekonstruowaniu norm wyrażonych w konstytucji. Nadto z wykładnią konstytucji, z jednej strony, wiąże się większa trudność odtwarzania zwłaszcza treści zasad prawa i praw podmiotowych, z drugiej zaś – większa swoboda interpretatora dokonującego tych zabiegów.

Drugi z tekstów – mego autorstwa Wykładnia otoczenia normatywnego konstytucji – stanowi próbę przedstawienia problemów, jakie wiążą się z wykładnią otoczenia normatywnego konstytucji. Wykładnia ta determinowana jest charakterystyką obiektu będącego przedmiotem interpretacji. Obiektem interpretacji są nie tylko idee, koncepcje, poglądy, teksty źródłowe, ale i fakty historyczne, społeczne, dane statystyczne czy demograficzne. Jako takie pozostają przedmiotem zainteresowania przede wszystkim filozofii, historii idei, socjologii, ekonomii czy statystyki.

Trzecim tekstem jest esej Janusza Trzcińskiego zatytułowany Znaczenie autonomicznej wykładni konstytucji na przykładzie orzecznictwa sądów administracyjnych. Autor, ilustrując swą tezę o autonomiczności wykładni Konstytucji dwoma orzeczeniami Naczelnego Sądu Administracyjnego, wskazuje trzy grupy argumentów uzasadniających stosowanie autonomicznej wykładni Konstytucji: nadrzędną rolę Konstytucji w systemie źródeł prawa, obowiązek bezpośredniego stosowania Konstytucji zawarty w art. 8 ust. 2 Konstytucji oraz na ochronę systemu konstytucyjnych wartości.

W czwartym tekście – w artykule Wykładnia przepisów Konstytucji w orzecznictwie sądów administracyjnych. Zagadnienia wybrane – Roman Hauser podkreśla, że Konstytucja z 1997 r., która zawiera wiele zasad ogólnych, nabiera rzeczywistej treści w bardziej szczegółowych regulacjach umożliwiających sądom stosowanie jej przepisów do rozstrzygnięcia sprawy sądowej w sytuacji, gdy nie ma możliwości zastosowania ustawy lub innego aktu prawnego budzącego, zdaniem sądu, wątpliwości co do jego zgodności z postanowieniami Konstytucji. Ocena, czy zachodzą przesłanki bezpośredniego zastosowania przepisu konstytucyjnego, wymaga dokonania wykładni danego przepisu konstytucyjnego w celu rozstrzygnięcia sprawy – wydania wyroku albo skierowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego w trybie art. 193 Konstytucji. Jak podkreśla R. Hauser, w orzecznictwie sądów administracyjnych można znaleźć odniesienia do preambuły Konstytucji, klauzul generalnych oraz poszczególnych norm konstytucyjnych dotyczących wolności i praw oraz obowiązków jednostki (człowieka i obywatela). Analiza orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego prowadzi Autora do wniosku, że sądy administracyjne coraz odważniej stosują Konstytucję i w związku z tym mniej pochopnie występują do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniami prawnymi. W szczególności sądy dostrzegają, że dla oceny legalności decyzji nie wystarczy sprawdzenie, czy jest ona zgodna z ustawą lub rozporządzeniem, ale powinna być również zgodna z Konstytucją.

Z kolei problem konstruowania nowej tożsamości polskiego prawa administracyjnego podejmuje w swym tekście Tożsamość konstytucyjna sądów administracyjnych Marek Zirk-Sadowski. Zdaniem Autora procesu budowania nowej tożsamości polskiego prawa administracyjnego nie sposób oddzielić od poszukiwania europejskiej tożsamości prawnej. Budowa tożsamości polskiego prawa administracyjnego może być oparta przede wszystkim na autonomii Konstytucji w relacji do prawa unijnego. Jak wiadomo, ani na gruncie prawa Unii Europejskiej, ani na gruncie Konwencji nie istnieje obowiązek narzucania konkretnych rozwiązań instytucjonalnych, stąd istnieje możliwość uzgadniania koncepcji integracji europejskiej z konstytucjami poszczególnych państw przez swoisty system samoregulacyjny istniejący w Unii. Podstawowym składnikiem tego mechanizmu, zdaniem Autora, jest – czy też może być – wykładnia prokonstytucyjna.

W kolejnym eseju: Timeo Danaos et dona ferentes. Pamflet w dyskusji o myśleniu prawniczym, Ewa Łętowska podejmuje temat społecznie bardzo doniosły, a mianowicie rozdźwięk oczekiwań wobec prawa i jego rzeczywistego działania. Rozwój praw człowieka wymaga, aby wymiar sprawiedliwości był efektywny. Autorka wskazuje częste przypadki wybiegów proceduralnych, apices iuris w złym tego słowa znaczeniu, nierzetelność w kontaktach z sądem, przekraczanie granic dozwolonych rozumowań prawniczych czy metod wykładni, które mogą prowadzić do ograniczenia praw stron występujących przed sądem. Autorka na takich przykładach, jak: „czyszczenie kamienic”, rewindykacja mienia pożydowskiego „na kuratora”, tzw. rugi spółdzielcze, pokazuje, że taki stan rzeczy prowadzi do dysparytetu przed sądem grup społecznych systemowo upośledzonych. Sytuacja ta wymaga od sędziego, zdaniem Autorki, szczególnej przenikliwości i wrażliwości w dostrzeżeniu społecznego tła problemu, którym się zajmuje, i zrozumienia mechanizmu, który tworzy przepisy, jakimi się akurat zajmuje. Ewa Łętowska uważa, że taki stan rzeczy pozostaje nie bez związku z zasadą kontradyktoryjności. Jak podkreśla Autorka, kontradyktoryjność zwalnia sędziego m.in. od trudności samodzielnego prawniczego myślenia, od doskonalenia kunsztu interpretacyjnego czy biegłości analitycznej tekstu i systemu prawa.

Kolejny artykuł, O koncepcji czynności konwencjonalnych w prawie autorstwa Stanisława Czepity, poświęcony jest analizie oddziaływania koncepcji czynności konwencjonalnych w prawie – wypracowanej w szkole poznańsko-szczecińskiej – na teorię prawa, jak również na dogmatykę prawa. Autor zastanawia się, czy koncepcja ta nie wymaga uzupełnienia, rozwinięcia, a być może – modyfikacji. Tekst w intencji Autora jest próbą sformułowania odpowiedzi na te pytania.

W następnym tekście – Pewność prawa jako wartość konstytucyjna – Marzena Kordela zajmuje się pewnością prawa jako naczelną jego wartością. Wartości zyskują kwalifikację wartości naczelnej wtedy, gdy spełniają cztery warunki: po pierwsze, muszą stanowić podstawę obowiązywania pozostałych wartości; po drugie, dana wartość nie może być zastąpiona przez inną wartość naczelną; po trzecie, stwierdzenie niezgodności jakiejkolwiek wartości nie-naczelnej z wartością naczelną powoduje utratę obowiązywania przez wartość nie-naczelną, po czwarte wreszcie – uznanie wartości za naczelną przesądza o zaliczeniu do systemu przynajmniej niektórych innych wartości. Autorka podkreśla, że wszystkie wymienione cechy spełnia wartość pewności prawa. Ujęcie pewności prawa jako wartości naczelnej sprawia, że może podlegać ona stopniowaniu, a także może popadać w konflikt z innymi wartościami.

Z kolei w artykule Cele prawowite w klauzuli limitacyjnej a dobro wspólne w polskim porządku konstytucyjnym Maciej Dybowski analizuje cele prawowite wskazane w klauzuli limitacyjnej w art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz ich relacje do dobra wspólnego wskazanego w art. 1 Konstytucji. Jeżeli przyjąć, że składniki konkretyzujące dobro wspólne pokrywają się z celami prawowitymi wskazanymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji, to zarówno sprowadzanie klauzuli limitacyjnej do zasady proporcjonalności, jak i kolizjonistyczne przeciwstawianie dobra wspólnego prawom, interesom i wolnościom jednostek byłoby nieuprawnione. Autor formułuje taką koncepcję dobra wspólnego, która jego zdaniem umożliwia spójną interpretację celów prawowitych wskazanych w klauzuli limitacyjnej i jednocześnie pozwala uniknąć aksjologicznych kłopotów związanych z kolizjonizmem i redukcjonizmem.

Punktem wyjścia dla Mikołaja Hermanna oraz Agnieszki Łyszkowskiej w kolejnym tekście, zatytułowanym Związkowe ujęcie przedmiotu kontroli w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego, jest analiza posługiwania się formułą „przepis x w związku z przepisem y”, służącą wskazaniu co najmniej dwóch powiązanych ze sobą przepisów prawnych, które są łącznie podstawą odtworzenia określonego unormowania lub jego fragmentu przez Trybunał Konstytucyjny. Zadaniem, jakie postawili sobie Autorzy, jest wykazanie, że omawiana formuła staje się niejednoznaczna, uzyskując znaczenie odmienne od przyjmowanego w rozstrzygnięciach podejmowanych przez inne organy władzy publicznej, w publikacjach naukowych czy w szeroko rozumianej praktyce prawniczej. W konkluzji Autorzy postulują, aby wobec niejednoznaczności tej formuły zrezygnować z posługiwania się nią.

Tom zamyka studium Jarosława Mikołajewicza Kilka uwag o legitymizacji Trybunału Konstytucyjnego w kontekście obsady stanowisk sędziowskich. Autor koncentruje się na pozycji ustrojowej Trybunału Konstytucyjnego w Rzeczypospolitej Polskiej, która – jego zdaniem – nie wynika li tylko z przyznanych mu prawem kompetencji. Autor podkreśla, że funkcja społeczna Trybunału Konstytucyjnego przekracza rolę, którą przypisało mu prawo. Nie może zatem dziwić, że sposób obsady stanowisk sędziowskich w Trybunale Konstytucyjnym również determinuje jego podstawy legitymizacyjne. Autor przytacza argumenty na rzecz obsadzenia stanowisk Trybunału w drodze procedur parlamentarnych, które mają przynajmniej tę przewagę nad innymi, że są jawne i najlepiej dostosowane do politycznego charakteru tego zagadnienia oraz jego społecznej doniosłości.

Składające się na niniejszy tom szkice pokazują wyraźnie, że problematyka wykładni konstytucji, samej konstytucji i orzecznictwa konstytucyjnego daleka jest od konkluzywnych rozstrzygnięć. Teksty pisane przez Autorów wykorzystujących różne narzędzia badawcze oraz przyjmujących różne perspektywy badawcze poświęcone są aktualnym problemom związanym ze stosowaniem konstytucji, jej wykładnią oraz wpływem, jaki może mieć ów proces na rozmaite aspekty życia publicznego. Jednocześnie dobór Autorów, sposób argumentowania oraz zakres problemów podejmowanych przez nich pozwala żywić nadzieję, że praca w chociażby skromnym zakresie przyczyni się do wzmocnienia dyskusji, tak bardzo potrzebnej u progu 2016 r., nad Konstytucją RP, jej wykładnią i rolą orzecznictwa sądów polskich w kształtowaniu polskiego porządku prawnego. Nie mniejszą rolę przypisuję temu tomowi w kształtowaniu i pobudzaniu świadomości społecznej co do doniosłości Konstytucji i jej wykładni nie tylko dla funkcjonowania państwa, lecz także ochrony praw jednostki przed bezprawnym działaniem jego organów.

Autor fragmentu:

O niektórych osobliwościach konstytucji i jej interpretacji

1. Tytuł tego szkicu jest sformułowany ogólnie, z nieukrywaną intencją asekuracyjną. Daje wyraz memu wyjściowemu przekonaniu, że o ile dużo potrafimy powiedzieć o społecznej i politycznej doniosłości wykładni konstytucji rozumianej jako rezultat procesu interpretacyjnego (wykładnia w sensie apragmatycznym), o tyle znacznie mniej o naturze procesu, który nas do owego rezultatu doprowadza (wykładnia w rozumieniu pragmatycznym).

1.1. Wypowiadając się w tej pierwszej sprawie, trzeba ustalić konkluzję interpretacyjną oraz właściwości podmiotu, który jest jej autorem (w tym jego pozycję ustrojową), a także opisać skutki, jakie ona wywołuje. W drugim przypadku dla owocności dyskursu konieczne jest uporządkowanie wielu kwestii. Trzeba np. ustalić, jak rozumie się wykładnię, o jakim paradygmacie czy paradygmatach wykładni jest mowa, czy istnieje jakiś paradygmat wykładni konstytucji, czy chodzi nam o wykładnię dokonywaną w celu uzyskania podstawy do określonego rozstrzygnięcia (wykładnię...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX