Roszkiewicz Janusz, Wykładnia in favorem libertatis jako wymóg konstytucyjny w świetle orzecznictwa

Mówiąc o ograniczaniu praw i wolności, prawnik zazwyczaj ma na myśli działania prawodawcy – stanowienie przepisów prawa ustanawiających nowy podatek, kolejne obowiązki administracyjne, wymóg uzyskania koncesji czy nowy rodzaj przestępstwa. Tymczasem w praktyce ograniczenie praw i wolności obywatelskich może nastąpić nie tylko na skutek stanowienia przepisów, ale również samej ich wykładni. W zależności od tego, jak przepis będzie interpretowany, ustanowione w nim ograniczenie może okazać się mniej lub bardziej uciążliwe. Naturalną koleją rzeczy jest, że przeciętnemu obywatelowi z reguły zależy na interpretacji korzystnej dla jego praw, a urzędnikowi – na wykładni korzystnej dla państwa. Kto ma więc rację?

W odpowiedzi na ten fundamentalny spór interpretacyjny prawnicy sformułowali wymóg wykładni in favorem libertatis – w państwie opartym na rządach prawa, nie ludzi, przepisy prawa należy interpretować w sposób przyjazny dla wolności jednostki .

Wykładnia in favorem libertatis jest szczególną formą wykładni prokonstytucyjnej, tzn. uwzględniającej normy Konstytucji o wolnościach jednostki przy interpretacji przepisów ustaw, rozporządzeń i innych aktów prawnych. W praktyce pojęcia wykładni in favorem libertatis często używa się zamiennie z dyrektywą in dubio pro libertate . W niniejszym opracowaniu nie są one traktowane jako pojęcia tożsame.

Pierwszą podstawową tezą monografii jest przekonanie, że wykładnia in favorem libertatis zawiera w sobie nie jedną, a dwie dyrektywy interpretacyjne – prymat wykładni językowej oraz dyrektywę in dubio pro libertate. W literaturze przedmiotu i orzecznictwie znajdziemy wiele wypowiedzi wskazujących na konstytucyjny charakter obowiązku językowej wykładni przepisów ograniczających prawa człowieka, który wynika z uznania ich za zasadę, a ich ograniczeń za wyjątki; wyjątków zaś nie można interpretować rozszerzająco, a to oznacza, że należy je interpretować ściśle, czyli zgodnie z językowym brzmieniem przepisu . Skoro zdaniem wielu autorów wymóg ścisłej (językowej) wykładni przepisów ograniczających prawa i wolności ma charakter konstytucyjny, to naturalne wydaje się uznanie tego wymogu za element wykładni in favorem libertatis. Co więcej, podobna teza została sformułowana już wcześniej przez A. Mariańskiego w odniesieniu do wykładni na korzyść podatnika .

Prowolnościowy charakter wykładni językowej jako elementu wykładni in favorem libertatis polega przede wszystkim na zwiększeniu przewidywalności procesu stosowania prawa. Przyjmując założenie, że przepisy ograniczające prawa i wolności powinny co do zasady być interpretowane językowo, wychodzimy naprzeciw intuicjom przeciętnego człowieka posługującego się językiem polskim, dla którego wykładnia językowa jest najlepiej zrozumiała i przez to najbardziej przewidywalna. Dzięki temu wolność jednostki nie jest ograniczana bardziej, niż wynika to z literalnego znaczenia ustawy, która w klasycznym rozumieniu jest, jak to barwnie ujął E. Iserzon, „puklerzem wolności” . Poza tym, jak pokazuje analiza orzecznictwa przeprowadzona w niniejszym opracowaniu, często to właśnie wykładnia językowa jest korzystna dla wolności jednostki, uwalniając ją od nakazów lub zakazów tworzonych niekiedy przez organy władzy wykonawczej i sądowniczej w drodze pozajęzykowych metod wykładni.

Dlatego też, moim zdaniem, przepis regulujący konstytucyjne prawa i wolności powinien być przede wszystkim interpretowany językowo, a przełamanie językowego znaczenia przepisu może nastąpić jedynie wtedy, gdy jego tekst budzi uzasadnione wątpliwości. Wówczas znajduje zastosowanie dyrektywa in dubio pro libertate, która pozwala poszukiwać korzystnego dla jednostki znaczenia przepisu za pomocą pozajęzykowych metod wykładni . Takie podejście koresponduje z formułowanym od dawna w teorii prawa postulatem prymatu wykładni językowej, od której można odstąpić jedynie w razie przemawiających za tym silnych racji aksjologicznych . W monografii proponuję, aby podstawą odstępstwa od wykładni językowej w przypadku przepisów regulujących prawa i wolności były nie wszelkie racje aksjologicznie, a jedynie racje konstytucyjne.

Drugą podstawową tezą jest twierdzenie, że wykładnia in favorem libertatis ma zastosowanie nie tylko do przepisów ograniczających prawa i wolności, ale także do przepisów dookreślających treść prawa lub wolności określonych w Konstytucji, np. prawa do protestu wyborczego, które jest zagwarantowane konstytucyjnie, ale zakres i przesłanki korzystania z niego określa ustawa.

Trzecią tezą jest przekonanie, że stosowanie wykładni in favorem libertatis stanowi konstytucyjny obowiązek, wynikający przede wszystkim z zasady lojalności państwa wobec obywatela, zasady legalizmu, zasady wyłączności ustawy oraz z przepisów gwarantujących poszczególne prawa i wolności.

Czwarta teza zakłada, że zawarta w wymogu in favorem libertatis dyrektywa in dubio pro libertate ma zastosowanie do wszystkich wątpliwości interpretacyjnych, których nie da się rozstrzygnąć z pomocą wykładni językowej, a nie tylko do wątpliwości „niedających się usunąć”, jak to przewidziano chociażby w art. 2a o.p.

Krótko mówiąc, w niniejszym opracowaniu chodzi o pokazanie, że wykładnia na korzyść wolności nie jest jedynie teoretycznoprawnym postulatem, lecz wymogiem konstytucyjnym, to jest nakazem wynikającym z Konstytucji RP, co oznacza, że co do zasady organy władzy publicznej mają obowiązek interpretować prawo in favorem libertatis. Wykładnia na korzyść wolności może być narzędziem pomocnym w rozwiązywaniu praktycznych problemów prawnych występujących w orzecznictwie, przyczyniając się do podwyższenia standardu ochrony wolności człowieka.

Chciałbym jednak stanowczo podkreślić, że nie kwestionuję istotnej roli pozajęzykowych metod wykładni. Naiwnością byłoby sądzić, że ta jedna monografia skłoni prawników do radykalnej zmiany ich nawyków myślowych. Zresztą świadom jestem zagmatwania (niespójności, niejasności, a niekiedy nawet sprzeczności) wielu regulacji w polskim prawie, których czasami nie da się inaczej rozwikłać jak przez odwołanie się do wykładni systemowej, celowościowej czy funkcjonalnej. Moim zdaniem jednak wykładnia językowa ma większe możliwości w zakresie rozwiązywania problemów interpretacyjnych, niż to się na pierwszy rzut oka wydaje. Zależy mi jedynie na wkomponowaniu w ugruntowane schematy prawniczego rozumowania wrażliwości na wartość konstytucyjną, jaką jest wolność, która, moim zdaniem, zbyt rzadko jest uwzględniania w procesie interpretacji przepisów.

Dlatego pozwalam sobie mieć nadzieję, że opracowanie to przekona prawników do wykorzystania pełnego potencjału wykładni językowej oraz do sięgania po pozajęzykowe metody wykładni z myślą o ochronie fundamentalnej wartości konstytucyjnej, jaką jest wolność obywatela.

Niniejsza monografia jest przede wszystkim analizą o charakterze dogmatycznym . Jak to ujął F. Longchamps de Bérier, metoda dogmatyczna zakłada analizowanie „[...] działalności myślowej, która przez wykładnię tekstów ustawowych, konceptualizację, porządkowanie, usuwanie sprzeczności i zapełnianie tak zwanych luk w prawie – szuka odpowiedzi na pytanie quid iuris? Jak jest według prawa, co mówi prawo, jaka jest treść porządku prawnego w swych ogólnych zasadach i szczegółowych rozwiązaniach” . Taki też jest jeden z podstawowych celów pracy – wyjaśnienie, co polskie prawo konstytucyjne mówi o wykładni in favorem libertatis i jakie są zasady jej stosowania. Trzeba jednak pamiętać, że metoda dogmatyczna nie ogranicza się do egzegezy Konstytucji i innych aktów prawnych, ale zakłada również namysł nad praktyką ich stosowania. To będzie drugi podstawowy cel pracy – przedstawienie praktycznego znaczenia wykładni in favorem libertatis dla rozwiązywania problemów prawnych występujących w praktyce orzeczniczej. Do zilustrowania tych problemów zostaną wykorzystane publicznie dostępne orzeczenia sądów powszechnych, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wybór orzeczeń jest owocem moich badań nad tematyką stosowania Konstytucji w praktyce organów władzy publicznej , rozwijanych w ramach pracy nad niniejszą monografią, a także doświadczeń zawodowych związanych z pracą w Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Sądzie Najwyższym i Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, z natury wiążącą się z monitorowaniem bieżącego orzecznictwa. Orzeczenia zostały dobrane nie według kryteriów ilościowych, lecz jakościowych – znaczenie miała zatem relewantność dla tematu książki, złożoność i waga materii dla praktyki danej gałęzi prawa, a także precedensowy charakter . W trakcie badań zrezygnowałem z używanej niekiedy metody analizy statystycznej orzecznictwa, polegającej w istocie na zbadaniu z góry określonej liczby orzeczeń odnoszących się do badanego przepisu lub zagadnienia prawnego, zapadłych w określonym horyzoncie czasowym. Zastosowanie tej metody w tym opracowaniu byłoby nieadekwatne z uwagi na specyfikę tematu dotyczącego swoistej techniki wykładni, często używanej przez sądy nieświadomie. Próba wyszukiwania orzeczeń przez wpisywanie w bazach orzecznictwa takich haseł jak „in favorem libertatis” czy „prowolnościowa wykładnia” radykalnie zawęziłaby horyzont badawczy . Skutkowałoby to pominięciem orzeczeń dokonujących wykładni in favorem libertatis bez powołania się na nią w uzasadnieniu, a także orzeczeń, które zignorowały tę technikę wykładni, a które przez to zasługują na krytyczną analizę.

Rozważania w niniejszej pracy obejmują:

Krótko mówiąc, zamierzam w opracowaniu uporządkować dotychczasowy dorobek, zaproponować autorskie definicje wykładni in favorem libertatis i wchodzących w jej skład wytycznych, wskazać ich podstawy konstytucyjne, a także przeanalizować sposób ich stosowania w praktyce orzeczniczej sądów.

Z tak sformułowanych celów wynika układ tej książki. Rozdziały I–III poświęcone są wyjaśnieniu konstrukcji wykładni in favorem libertatis oraz wchodzących w jej skład dyrektyw interpretacyjnych (dyrektywy językowej wykładni oraz dyrektywy in dubio pro libertate). Rozdziały te stanowią teoretyczną podbudowę dla analizy problemów występujących w praktyce orzeczniczej, która zajmuje największą część książki. Rozdziały IV–X prezentują możliwości zastosowania wykładni in favorem libertatis w różnych, wybranych dziedzinach prawa – prawie gospodarczym, podatkowym, medycznym, epidemicznym, karnym, a także prawie regulującym organizację zgromadzeń i zrzeszanie się. Niniejsze opracowanie jest pierwszą pozycją, która analizuje orzecznictwo z tej perspektywy. Celem tych rozdziałów jest pokazanie na przykładach, jak można stosować wykładnię in favorem libertatis do rozwiązywania konkretnych problemów prawnych pojawiających się w praktyce. Nie jest natomiast ich celem omówienie wszystkich problemów, do których owa koncepcja mogłaby znaleźć zastosowanie.

Kryterium doboru analizowanych dziedzin prawa było występowanie w nich stosunków wertykalnych, do których zastosowanie ma wykładnia in favorem libertatis . Poza zakresem rozważań pozostało więc prawo cywilne, z natury oparte na stosunkach horyzontalnych, a także prawo pracy, które mimo swej mieszanej natury w swej istocie reguluje stosunki między dwoma podmiotami prywatnymi – pracownikiem a pracodawcą (zob. rozdział I).

Chcę jednak podkreślić, że nie było moją intencją omówienie wszystkich dziedzin prawa, w których występują stosunki wertykalne i w których może mieć zastosowanie wykładnia in favorem libertatis. Omówienie zastosowania tej techniki wykładni we wszystkich dziedzinach prawa wymagałoby nie jednego, a kilku opracowań. Wkładem tej pracy w rozwój doktryny jest wyjaśnienie koncepcji wykładni in favorem libertatis, której nie poświęcono dotychczas kompleksowej monografii, a także pokazanie jej praktycznej przydatności na konkretnych orzeczeniach, w tym takich, które nie były dotąd komentowane.

Rozdziały IV–X opierają się w znacznej mierze na obrazowaniu problemów prawnych poprzez analizę wybranych przykładów z orzecznictwa i praktyki życia społecznego. Zależało mi, aby niniejsza książka stanowiła pozycję interesującą nie tylko dla prawników zajmujących się prawem naukowo, ale również dla prawników wykonujących zawody sędziego, adwokata, radcy prawnego, prokuratora czy urzędnika.

Poza zakresem rozważań pozostawiam tematy pokrewne, które doczekały się swoich własnych opracowań i które są odrębne od omawianego tutaj zagadnienia. Nie będę się tu szczegółowo zajmował:

***

Niniejsza książka nie powstałaby bez pomocy ludzi dobrej woli. Dziękuję Panu Profesorowi Marcinowi Wiąckowi za inspirujące rozmowy, cenne rady i życzliwe wsparcie na każdym etapie mojej pracy oraz Panu Doktorowi Maciejowi Krukowi za wnikliwą konsultację merytoryczną w zakresie teoreotycznoprawnych aspektów opracowania i przydatne wskazówki. Podziękowania składam Pani Profesor Monice Florczak-Wątor za recenzję wydawniczą i konstruktywne uwagi, które pomogły w poprawieniu niedociągnięć. Dziękuję Panu Profesorowi Tomaszowi Giaro, Dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Panu Profesorowi Markowi Grzybowskiemu, Prodziekanowi ds. finansowych WPiA UW za pomoc w uzyskaniu środków finansowych na publikację książki. Dziękuję także Panu Andrzejowi Skrobiszewskiemu, Prezesowi Fundacji R&D Hub za zapewnienie finansowania oraz Panu Sebastianowi Wijasowi za pośrednictwo w tym zakresie.