Wysocka-Bar Anna, Wybór prawa w międzynarodowym prawie spadkowym

Tematem niniejszej monografii jest wybór prawa w międzynarodowym prawie spadkowym. Wyjaśnienia wymagają zatem pojęcia użyte w tytule pracy, tj. międzynarodowe prawo spadkowe oraz wybór prawa.

Punktem wyjścia do wyjaśnienia pojęcia międzynarodowego prawa spadkowego jest zdefiniowanie pojęcia wobec niego szerszego, a mianowicie prawa prywatnego międzynarodowego . Prawo prywatne międzynarodowe istnieje z tej przyczyny, iż każde państwo ma własny system prawny, zawierający między innymi normy regulujące stosunki życiowe za pomocą metody cywilistycznej. Normy te składają się na prawo prywatne tego państwa. W przeciwieństwie do norm prawa merytorycznego, które regulują bezpośrednio stosunki prywatnoprawne, normy prawa prywatnego międzynarodowego - zwane normami kolizyjnymi - regulują te same stosunki życiowe, jednakże w sposób pośredni, to jest przez wskazanie systemu prawnego zawierającego te normy merytoryczne, które powinny w danej sprawie być zastosowane . Prawo prywatne międzynarodowe to ogół norm rozgraniczających sfery działania praw różnych państw przez określenie, które z nich należy zastosować .

Prawo prywatne międzynarodowe stanowi odrębną gałąź systemu prawnego, czego formalnym wyrazem jest umiejscowienie jego przepisów w ustawie odrębnej od kodyfikacji prawa cywilnego . W Polsce były to kolejno obowiązujące: ustawa z 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwem dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe) , ustawa z 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe oraz obecnie obowiązująca ustawa z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe . Obowiązujące w Polsce normy prawa prywatnego międzynarodowego pochodzą nie tylko od ustawodawcy krajowego. Obecnie w Europie zaobserwować można istnienie trzech różnych poziomów regulacji prawa prywatnego międzynarodowego, tj. poziomu krajowego, umów międzynarodowych oraz prawa Unii Europejskiej.

Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego bywa różnie rozumiane na tle systemów prawnych różnych państw. Na przykład: droit international privé w rozumieniu doktryny francuskiej obejmuje conflit des lois, czyli problematykę wskazania prawa właściwego oraz conflit des juridictions, czyli normy dotyczące jurysdykcji krajowej (compétence directe) oraz uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń (compétence indirecte). Ponadto w doktrynie mówi się także o rozszerzonej koncepcji prawa prywatnego międzynarodowego (conception élargi du droit international privé), która obejmuje dodatkowo prawo obcych (condition des étrangers) oraz regulacje dotyczące obywatelstwa (droit de lanationalité). Z kolei używane w państwach systemu common law pojęcie conflit of laws (lub private international law) obejmuje tylko trzy zagadnienia, tj. normy wskazujące prawo właściwe (choice of law), normy dotyczące jurysdykcji krajowej (jurisdiction) oraz kwestii skuteczności zagranicznych orzeczeń (recognition of judgments). W doktrynie niemieckiej Internationalesprivatrecht obejmuje jedynie problematykę prawa właściwego. Normy dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń należą do materii zwanej Internationales Zivilprocessrecht lub ogólniej Internationales Zivilverfahrensrecht .

Powyższe różnice w rozumieniu prawa prywatnego międzynarodowego widać także w prawie polskim. Nazwa prawo prywatne międzynarodowe występuje w tytule każdej z polskich ustaw regulujących tę materię, tj. w p.p.m. z 1926 r., w p.p.m. z 1965 r., a także w p.p.m. z 2011 r., jednocześnie jednak różny jest zakres tych ustaw. W p.p.m. z 1926 r. zawarto nie tylko normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe, lecz także normy regulujące kwestie procesowe takie, jak jurydykcja i uznawanie i wykonywanie obych orzeczeń. W p.p.m. z 1965 r. znalazł się, oprócz norm kolizyjnych, także art. 8 wyrażający podstawową zasadę tzw. prawa obcych . Z kolei p.p.m. z 2011 r. zawiera już tylko normy kolizyjne.

Niekiedy mówi się także o prawie prywatnym międzynarodowym w szerokim znaczeniu, które oprócz norm kolizyjnych (prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu wąskim) obejmuje także niektóre ujednolicone w skali międzynarodowej normy merytoryczne prawa prywatnego , choć w polskiej doktrynie dawno już wyrażono zapatrywanie, iż w skład prawa prywatnego międzynarodowego wchodzą tylko normy kolizyjne, a przynależność do tej dziedziny norm merytorycznych, określających prawne stanowisko cudzoziemców, jednolitych merytorycznych uregulowań cywilnoprawnego obrotu międzynarodowego i międzynarodowego prawa procesowego jest sporna .

W tym miejscu należy także wyjaśnić, iż czasami, definiując pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego, pojawia się twierdzenie o możliwości jego zastosowania tylko do sytuacji życiowych zawierających w sobie tzw. element obcy (element d'extranéité). Przykładem takiej definicji może być sformułowanie, iż chodzi o zespół norm obowiązujących na obszarze pewnego państwa, których przedmiotem jest wskazanie systemu prawnego - własnego lub obcego, właściwego dla rozstrzygnięcia stosunku prawnego z zakresu prawa cywilnego, w którego stanie faktycznym jest element obcy . Echa tej koncepcji można odnaleźć także w p.p.m. z 2011 r., którego art. 1 stanowi, iż ustawa „reguluje właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem”. Jako przykład „elementu obcego”, występującego w sprawie spadkowej, można podać obce obywatelstwo spadkodawcy lub położenie przedmiotów wchodzących w skład spadku za granicą. Posługiwanie się pojęciem elementu obcego jest jednak mylące, gdyż norma kolizyjna znajduje zastosowanie zawsze, niezależnie od tego, czy w danym stosunku taki element występuje . Przecież fakt, iż do sprawy spadkowej po obywatelu polskim zamieszkałym w Polsce, który pozostawił majątek jedynie na terytorium Polski - a zatem do stosunku z zakresu prawa prywatnego związanego tylko z jednym państwem, tj. z Polską - stosuje się prawo polskie, wynika właśnie z zastosowania odpowiedniej normy prawa prywatnego międzynarodowego . Gdyby zająć stanowisko, iż normy kolizyjne mają zastosowanie jedynie wówczas, gdy w sprawie występuje element obcy, dochodziłoby do sytuacji, w której stosowanie przez polskie sądy prawa polskiego do rozstrzygania spraw cywilnych znajdowałoby uzasadnienie w dwóch różnych źródłach. W pierwszym przypadku, w sytuacji gdy w sprawie występuje element obcy (na przykład, gdy spadkodawca miał obywatelstwo polskie, a „obcym elementem” jest majątek położony za granicą) właściwość prawa polskiego uzasadniałoby brzmienie polskiej normy kolizyjnej, wskazującej jako właściwe prawo ojczyste spadkodawcy. W drugim przypadku, w braku jakiegokolwiek elementu obcego należałoby stwierdzić, iż właściwość prawa polskiego nie wynika z brzmienia normy kolizyjnej, gdyż norma ta z uwagi na wyłącznie „wewnętrzny” charkater sprawy nie znajduje zastosowania. Właściwość prawa polskiego wynikałaby zatem z jakiejś ogólnej, niepisanej zasady, iż do takich czysto „wewnętrznych” spraw stosuje się prawo polskie. Powyższe wskazuje, iż ograniczanie zastosowania norm kolizyjnych jedynie do spraw, w których występuje element obcy, nie jest zasadne . Stanowisko to potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego, który w wyroku z 22 kwietnia 1999 r. do wskazania prawa właściwego dla stosunku wynikłego z umowy zlecenia akredytywy między polskim przedsiębiorcą a polskim bankiem powołał się na normę kolizyjną z art. 27 § 1 pkt 2 p.p.m. z 1965 r., a właściwość prawa polskiego ustalił za pomocą łącznika miejsca siedziby pozwanego banku, jako strony mającej spełnić świadczenie charakterystyczne.

Wskazanie prawa właściwego przez normę kolizyjną następuje najczęściej za pomocą tzw. łącznika (élément de ratachement, point de rattachement, facteur de rattachement, connecting factor, Anknüpfungspunkt, Anknüpfungsmoment), czyli opisanej w normie kolizyjnej okoliczności będącej wyrazem związku istniejącego między daną sprawą a jakimś państwem i obowiązującym w nim prawem . Przykładem łącznika występującego w normach kolizyjnych dotyczących spraw spadkowych może być obywatelstwo spadkodawcy z chwili śmierci . W zależności od tego, czy okoliczność będąca łącznikiem dotyczy osoby (np. obywatelstwo spadkodawcy), czy innego elementu sprawy (np. miejsce położenia nieruchomości), dla której ustala się prawo właściwe, mówi się o łącznikach podmiotowych i łącznikach przedmiotowych . Jeżeli norma kolizyjna wskazuje prawo właściwe za pomocą łącznika, to ustawodawca decyzuje o tym, jakie prawo zostanie zastosowane w sprawie. Czasem to wola osoby zainteresowanej może decydować o tym, jakie prawo będzie zastosowane w sprawie, jeżeli obok wskazania prawa właściwego za pomocą łącznika ustawodawca przewiduje możliwość dokonania wyboru prawa.

Wybór prawa oznacza wskazanie prawa właściwego do oceny danej sytuacji życiowej i jej konsekwencji prawnych przez osobę zainteresowaną (jednostronny wybór prawa) lub osoby zainteresowane (umowny wybór prawa). Dokonanie wyboru prawa następuje przez złożenie oświadczenia woli, w wykonaniu kompetencji przyznanej w normie kolizyjnej. Norma ta przyznaje kompetencję do wskazania prawa jakiegokolwiek państwa (wybór nieograniczony) lub zawęża tę możliwość przez doprecyzowanie, jakiego państwa prawo może być wybrane (wybór ograniczony). Generalna podmiotowo i abstrakcyjna przedmiotowo norma kolizyjna, przyznająca kompetencję do wskazania prawa właściwego, wymaga „uzupełnienia” przez czynność osoby zainteresowanej, która zmieni tę normę w normę indywidualną i konkretną . Uzupełniona wyborem prawa, dokonanym przez osobę zainteresowaną, norma ta zawiera nakaz zastosowania w sprawie prawa wybranego. Wybór prawa pełni zatem taką funkcję jak łącznik normy kolizyjnej. Wybór prawa pełni funkcję łącznika, ale łącznikiem nie jest. W inny sposób dochodzi do wskazania prawa właściwego przez łącznik, a w inny w drodze wyboru prawa . Dlatego też potocznie czasami mówi się o nim jako o „łączniku subiektywnym” (rattachement subjective), w odróżnieniu od łączników obiektywnych (rattachement objective), czyli tych użytych w normie kolizyjnej nie przewidującej wyboru prawa (albo dopuszczającej jedynie wybór ograniczony - o czym będzie jeszcze mowa poniżej). Jeżeli osoba zainteresowana nie skorzysta z przyznanej jej kompetencji, wówczas prawo właściwe zostanie wskazane przez użyty w normie kolizyjnej łącznik „obiektywny”.

Prawo spadkowe z kolei jest działem prawa cywilnego normującym przejście na inne osoby praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które nie wygasły z chwilą jego śmierci. Ogół tych praw i obowiązków określa się mianem spadku, zmarłego mianem spadkodawcy, a osoby, na które spadek przechodzi - spadkobiercami. Przejście spadku na spadkobierców to dziedziczenie. Zatem, prawo spadkowe zdefiniować można jako dział prawa cywilnego, którego przepisy normują dziedziczenie, czyli przejście spadku ze spadkodawcy na spadkobierców . Polskie prawo spadkowe, uregulowane w IV dziale Kodeksu cywilnego zatytułowanym „Spadki”, przede wszystkim wskazuje, kto jest spadkobiercą. Spadkobiercami mogą być osoby wskazane przez spadkodawcę w testamencie (spadkobiercy testamentowi) lub osoby wskazane przez ustawę (spadkobiercy ustawowi) na podstawie określonej więzi, jaka łączyła ich ze spadkodawcą. Przewidując dziedziczenie testamentowe, prawo spadkowe określa dopuszczalne formy testamentu oraz wskazuje, jakie rozrządzenia obok ustanowienia spadkobierców mogą być w nim zawarte. Prawo spadkowe określa także stanowisko prawne spadkobiercy, co obejmuje takie zagadnienia jak przyjęcie lub odrzucenia spadku, wykazanie statusu spadkobiercy wobec osób trzecich, zakres i sposób realizacji odpowiedzialności za długi spadkowe, a także stosunki prawne między spadkobiercami. Prawo spadkowe normuje zasady ochrony interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed niekorzystnymi dla nich rozrządzeniami spadkodawcy (w prawie polskim ochronę tę zapewnia instytucja zachowku). Prawo spadkowe reguluje też kwestię zbycia spadku.

W polskim prawie cywilnym, podobnie jak w innych państwach, przewidziane są szczególne przepisy, które stanowią, że pewne prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na wskazane w nich osoby niezależnie od tego, czy są spadkobiercami. Typowym przykładem takiego przepisu jest art. 691 § 1 k.c., który stanowi, że w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Przepisy takie nie należą do prawa spadkowego, a prawa i obowiązki, których dotyczą, nie wchodzą do spadku. Istnieją też przepisy, które co do pewnych składników majątku spadkodawcy modyfikują ogólną regulację dziedziczenia (np. art. 445 § 3 k.c., zgodnie z którym roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego lub art. 1002 k.c, zgodnie z którym roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy). Powyższe przepisy mają znaczenie dla prawa spadkowego, gdyż wpływają na skład spadku.

Zatem, międzynarodowe prawo spadkowe oznacza ten wycinek prawa prywatnego międzynarodowego, który dotyczy prawa spadkowego, czyli ogół norm kolizyjnych rozgraniczających sfery działania merytorycznych praw spadkowych różnych państw przez określenie, które z nich należy zastosować do rozstrzygnięcia danej sprawy spadkowej. Międzynarodowe prawo spadkowe reguluje w sposób pośredni te stosunki życiowe, które w prawie polskim regulują bezpośrednio przepisy Kodeksu cywilnego zawarte w księdze IV „Spadki”. Obecnie, polskim międzynarodowym prawem spadkowym określić można normy zawarte w rozdziale 16 „Sprawy spadkowe” p.p.m. z 2011 r., a także dotyczące tego zakresu normy kolizyjne zawarte w obowiązujących Polskę dwustronnych i wielostronnych umowach międzynarodowych.

W doktrynie obcej międzynarodowe prawo spadkowe, z zastrzeżeniem wskazanych powyżej różnic w rozumieniu pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego, określa się mianem droit international des succession oraz Internationales Erbrecht . Podobnie, normy kolizyjne dotyczące, między innymi, zawarcia małżeństwa, stosunków majątkowych małżeńskich oraz rozwodu określa się mianem międzynarodowego prawa rodzinnego (Internationales Familienrecht).

Celem niniejszej monografii jest zatem odpowiedź na pytanie o miejsce i funkcjonowanie wyboru prawa w międzynarodowym prawie spadkowym. Dawniej dopuszczalność dokonania wyboru prawa dla spraw spadkowych wydawała się niemożliwa. Obecnie zaś pojawia się praktycznie we wszystkich nowych instrumentach dotyczących prawa prywatnego międzynarodowego, w tym także w obowiązującym w Polsce nowym p.p.m. z 2011 r., jak również w unijnym rozporządzeniu spadkowym, które począwszy od 17 sierpnia 2015 r. ujednolici normy kolizyjne dotyczące spraw spadkowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej (z wyjątkiem Zjednoczonego Królewstwa, Irlandii i Danii).