Lerman-Balsaux Sławomira, Wybór prawa dla zobowiązań umownych na gruncie rozporządzenia Rzym I

W dniu 17.12.2021 r. minęło 12 lat od rozpoczęcia stosowania przez państwa członkowskie Unii Europejskiej jednolitej regulacji unijnej harmonizującej kolizyjne prawo kontraktowe. Uchwalenie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z 17.06.2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) nie stanowiło jednak przełomu w zakresie regulacji kolizyjnej dotyczącej zobowiązań umownych. Rozporządzenie zastąpiło wcześniej obowiązującą Konwencję o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartą do podpisu w Rzymie 19.06.1980 r. (zob. art. 24 rozporządzenia Rzym I). W miejsce konwencji międzynarodowej, wiążącej wszystkie państwa członkowskie, wprowadzono szczególny dla porządku Unii Europejskiej akt prawa wtórnego, który jest bezpośrednio stosowany na całym terytorium unijnym (art. 288 TFUE) . Rozporządzenie Rzym I nie obowiązuje jedynie w Danii, która co do zasady nie uczestniczy w działaniach dotyczących współpracy w sprawach cywilnych, ale nadal stosuje konwencję rzymską .

Jedną z podstawowych zasad rozporządzenia Rzym I jest swoboda wyboru prawa właściwego. Zgodnie z motywem 11 preambuły rozporządzenia Rzym I ma ona stanowić jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych.

Rozporządzenie Rzym I powtarza w tym względzie rozwiązania dobrze znane już z konwencji rzymskiej. Obie regulacje kolizyjne nie są jednak tożsame. Zasadą pozostaje wybór swobodny, co nie oznacza, że jest on całkowicie nieograniczony. Przykładowo wciąż zamknięta jest możliwość wyboru prawa innego niż prawo określonego państwa (takich jak reguły UNIDROIT czy PECL ). Ponadto w rozporządzeniu pojawiło się kilka konstrukcji niewystępujących przedtem w konwencji. Chodzi na przykład o ograniczenie skutku wyboru prawa dotyczące umów całkowicie powiązanych z terytorium unijnym (art. 3 ust. 4 rozporządzenia Rzym I). Dodatkowo w określonych przypadkach wprowadzono nieznane na gruncie konwencji rzymskiej obostrzenie w postaci ograniczonego wyboru prawa. Odpowiedni mechanizm kolizyjny przewidziano w odniesieniu do umów przewozu osób (art. 5 ust. 2 zdanie trzecie rozporządzenia Rzym I) oraz umów ubezpieczenia ryzyk masowych położonych na terytorium Unii (art. 7 ust. 3 rozporządzenia Rzym I). Utrzymano również ograniczenie skutku wyboru prawa przewidziane dla ochrony pracowników i konsumentów uważanych tradycyjnie za słabszą stronę umowy (art. 6 ust. 2 i art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rzym I).

W efekcie, choć swoboda wyboru prawa nie może być kwestionowana jako zasada, jej ostateczny kształt stanowi kompromis między sprzecznymi tendencjami widocznymi we współczesnym europejskim prawie kolizyjnym. Z jednej strony nie maleje poparcie dla koncepcji autonomii stron w prawie prywatnym międzynarodowym, której liczne zalety są od dawna podkreślane zarówno przez praktyków, jak i przedstawicieli doktryny. Z drugiej jednak strony od czasów podpisania konwencji rzymskiej w istotny sposób zwiększył się zasięg i znaczenie działań protekcjonistycznych, służących ochronie słabszej strony relacji gospodarczych. Utrwalające się przekonanie o potrzebie skutecznej ochrony strony słabszej dla należytego i efektywnego funkcjonowania unijnego rynku wewnętrznego nie mogło pozostać obojętne dla europejskiego prawa kolizyjnego w zakresie zobowiązań umownych. W związku z tym, w trakcie modernizacji konwencji pojawiło się pytanie o objęcie ochroną kolizyjną grup konsumentów dotychczas z niej niekorzystających oraz o konieczność odpowiedniej ochrony kolizyjnej innych uczestników obrotu. Ochronny cel przyświecał również debacie nad konstrukcją uniemożliwiającą obejście europejskich przepisów imperatywnych, które w przeważającej mierze dotyczą ochrony podmiotów uznawanych za słabszą stronę zobowiązania.

Należy przy tym wskazać, że zarówno pewność prawa i przewidywalność rozstrzygnięć, gwarantowane przez mechanizm wyboru prawa, jak i ograniczenia swobody tego wyboru ze względu na określone grupy interesów zbiorowych są, z punktu widzenia teleologicznego, elementami służącymi urzeczywistnieniu tej samej wartości, jaką jest efektywne funkcjonowanie unijnego rynku wewnętrznego.

Na tak zarysowane kwestie dogmatyczne nakładają się problemy wynikające z ciągle zróżnicowanej praktyki poszczególnych państw członkowskich. Warto pamiętać, że każde z tych państw dysponowało własnym systemem norm kolizyjnych dla zobowiązań umownych na długo przed wejściem w życie konwencji rzymskiej. Tendencje partykularne istniały zatem od początku działań harmonizacyjnych i widoczne były także na etapie tworzenia unijnej regulacji kolizyjnej. Ostateczny kształt przepisów kluczowych w kontekście swobody wyboru prawa jest przedstawiany jako kompromis między dotychczasowymi praktykami państw członkowskich. Określone partykularyzmy są jednak nadal dobrze widoczne w kontekście stosowania norm rozporządzenia Rzym I. Mimo upływu lat nie udało się wypracować autonomicznej wykładni w wielu istotnych kwestiach. W krajowych sądach postanowienia rozporządzenia wciąż nierzadko interpretuje się zgodnie z dotychczasowym stanowiskiem prezentowanym na gruncie danego systemu kolizyjnego, bez szerszej refleksji na temat konieczności ich jednolitej wykładni.

Głównym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie granic swobody wyboru prawa dla zobowiązań umownych na gruncie rozporządzenia Rzym I, a także zestawienie i ocena ograniczających ją mechanizmów. Rozporządzenie nie jest jedyną regulacją unijną dotyczącą problematyki kolizyjnej, w której pojawia się wybór prawa . Zobowiązania umowne to jednak płaszczyzna „pierwotna”, na gruncie której wypracowano wiele rozwiązań stosowanych następnie w innych sferach. Rozważania w tym przedmiocie mają więc charakter uniwersalny, gdyż w rozporządzeniu Rzym I znajdziemy właściwie wszystkie konstrukcje stosowane we współczesnym prawie prywatnym międzynarodowym dla wytyczenia (ograniczenia) zakresu kolizyjnej autonomii woli stron. W ramach prowadzonych rozważań zostanie zweryfikowana popularna teza, zgodnie z którą regulacja rozporządzenia Rzym I podporządkowana jest przede wszystkim urzeczywistnieniu jednej wartości, jaką jest autonomia woli stron. Już w tym miejscu trzeba wskazać, że teza ta wydaje się nadmiernym uproszczeniem. Regulacja rozporządzenia dotycząca wyboru prawa stanowi raczej kompromis legislacyjny między sprzecznymi tendencjami w ramach dążenia do efektywnego funkcjonowania rynku wewnętrznego.