Małysa-Sulińska Katarzyna (red.), Stec Mirosław (red.), Wspólnotowy wymiar samorządu terytorialnego. Rzeczywistość a oczekiwania

Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego – zgodnie z unormowaniem art. 16 ust. 1 Konstytucji RP – stanowi wspólnotę samorządową. Jak wskazano w ustawie zasadniczej, wspólnota ta powstaje z mocy prawa, a następuje to z uwzględnieniem kryteriów ujętych w art. 15 ust. 2 Konstytucji RP. Zasadniczy podział terytorialny państwa musi uwzględniać bowiem więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe, a także zapewniać jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych. Zaznaczenia wymaga przy tym, że przynależność do danej wspólnoty samorządowej powstaje z mocy prawa, a rozstrzygająca w tym zakresie nie jest wola jednostki, lecz fakt zamieszkiwania przez nią na danym terenie.

Istota samorządu terytorialnego zasadza się na korporacyjnym charakterze przedmiotowej wspólnoty, która w zakresie spraw dla niej istotnych uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Zadania te wykonywane są na rzecz ogółu mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego, a jej członkowie – w zakresie określonym przez ustawodawcę – mogą uczestniczyć w określaniu sposobu ich realizacji. Podkreślić trzeba przy tym, że samorząd terytorialny przypisane mu zadania publiczne wykonuje we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Wspólnotowy wymiar samorządu terytorialnego należy zatem postrzegać jako współdzielenie odpowiedzialności za korporację osób zamieszkujących tożsame terytorium, a działania podejmowane w tym zakresie przez jednostki samorządu terytorialnego powinny być nakierowane zarówno na dobro wspólne ogółu mieszkańców, jak i poszczególnych członków danej wspólnoty. Samorząd terytorialny należy bowiem identyfikować jako korporację osób zamieszkujących dane terytorium, która w swoich działaniach uwzględnia nie tylko interesy wspólnoty, ale także poszczególnych jej członków, przy czym interesy te mogą być ze sobą sprzeczne. Z istoty wspólnoty samorządowej wynika bowiem między innymi konieczność wsparcia jednostek wymagających szczególnej opieki, co może następować kosztem pominięcia potrzeb jednostek lepiej funkcjonujących w danej wspólnocie.

Rodzi się zatem pytanie o pożądany kształt wspólnotowego wymiaru samorządu terytorialnego i oczekiwania z tym związane. Te zaś należy zestawić z rzeczywistością, w jakiej funkcjonują jednostki samorządu terytorialnego z jednej strony, a poszczególni członkowie danych wspólnot z drugiej. Jako niezbędną należy zatem postrzegać szeroką dyskusję w tym zakresie. Forum dla wymiany poglądów na ten temat stało się XV Seminarium Naukowe Katedry Prawa Samorządu Terytorialnego Uniwersytetu Jagiellońskiego zatytułowane Wspólnotowy wymiar samorządu terytorialnego – rzeczywistość a oczekiwania, które odbyło się w dniach 5–6 października 2021 r. w Wieliczce, a przybrało formę hybrydową, umożliwiając udział zdalny w przedsięwzięciu osobom, które nie mogły przybyć do jednej z małopolskich gmin. Seminarium odbyło się przy udziale ponad 100 osób, a uczestniczyli w nim przedstawiciele wszystkich liczących się ośrodków akademickich w Polsce oraz reprezentacja ośrodków zagranicznych. Wśród uczestników wydarzenia nie zabrakło również przedstawicieli praktyki prawniczej, w tym Rzecznika Praw Obywatelskich, sędziów Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wojewódzkich sądów administracyjnych, a także pracowników urzędów administracji rządowej oraz samorządowej ze szczególnie liczną reprezentacją prezesów oraz członków samorządowych kolegiów odwoławczych. Zauważyć należy przy tym, że seminarium poprzedzał panel dyskusyjny towarzyszący obchodom jubileuszowym samorządowych kolegiów odwoławczych Refleksje po trzydziestu latach – próba opisu budowania znaczenia Samorządowych Kolegiów Odwoławczych.

Z uwagi na specjalizacje naukowe uczestników seminarium zaznaczyć trzeba, że dyskusja na temat wspólnotowego wymiaru samorządu terytorialnego toczyła się przy udziale administratywistów, konstytucjonalistów, finansistów, cywilistów, a także historyków. Założeniem organizatorów seminariów naukowych Katedry Prawa Samorządu Terytorialnego Uniwersytetu Jagiellońskiego jest bowiem, że spotkania te stanowią płaszczyznę do wymiany poglądów przez przedstawicieli wszystkich wymienionych środowisk, których członkowie zajmują się badaniem samorządu terytorialnego. W trakcie XV Seminarium Naukowego Katedry Prawa Samorządu Terytorialnego Uniwersytetu Jagiellońskiego wygłoszonych zostało kilkanaście referatów inicjujących niezwykle interesującą dyskusję wśród uczestników wydarzenia. Wystąpienia te stały się podstawą do napisania artykułów naukowych, które zostały ujęte w niniejszej monografii. Traktują one między innymi o ustawowych i ustrojowych gwarancjach partycypacji obywatelskiej w procesie erygowania gminy, realizacji prawa do zrzeszania się wspólnot samorządowych w ramach struktur międzynarodowych, roli samorządu terytorialnego w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju, aspektach prawnofinansowych funkcjonowania samorządu terytorialnego we współczesnym świecie, a także normatywnej idei naboru jako przejawu wspólnotowego wymiaru samorządu terytorialnego.

Jesteśmy przekonani, że opracowania zawarte w prezentowanym woluminie powinny wywołać szeroką dyskusję na temat oczekiwanego kształtu wspólnotowego wymiaru samorządu terytorialnego i rzeczywistości w tym zakresie, a jednocześnie stanowić mogą znaczący wkład w jej przebieg. Niezmiennie od wielu już lat wyrażamy niegasnącą nadzieję, że nasze publikacje przyczynią się do umocnienia w Polsce pozycji ustrojowej samorządu terytorialnego, a nadto bezpowrotnie zakończą okres, w którym kwestionowana jest doniosłość instytucji, która została zakorzeniona w obowiązującej Konstytucji RP.

prof. dr hab. Mirosław Stec

dr hab. Katarzyna Małysa-Sulińska, prof. UJ