Grzybowski Tomasz, Wpływ zmian prawa na jego wykładnię

Związki prawotwórstwa i wykładni prawa od dawna nurtują prawników. I choć w kręgu zainteresowań znajduje się również szeroko rozumiany wpływ tworzenia prawa na jego interpretację, to szczególną uwagą cieszyła się przede wszystkim problematyka udziału wykładni w stanowieniu prawa, w tym zwłaszcza kwestia prawotwórstwa (aktywizmu) sędziowskiego.

Jak zauważa L. Morawski, ten ostatnio wskazany problem „od dziesiątków lat nurtuje kolejne pokolenia prawników i można sądzić, że nie ma większego sensu dalej się nim zajmować, ponieważ wszystko w tej sprawie zostało już powiedziane” . W twierdzeniu tym jest oczywiście sporo przekory, bowiem wskazana tematyka w dalszym ciągu „niepokoi” prawników, a w kontekście wykładni prawa dokonywanej przez sądy najwyższych instancji czy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wręcz zyskała na aktualności. Nie bez przyczyny stwierdza J. Leszczyński, że „w dzisiejszych czasach sprzeciw wobec swobodnego stosowania prawa jest chyba tak samo silny, jak sprzeciw wobec formalistycznego ukrywania rzeczywistych przesłanek rozstrzygnięcia” . Mimo jednak niezwykłej doniosłości zagadnienia normotwórczej działalności sądów podkreślić należy, że – jak zapewne czytelnik już zauważył, ponieważ zasugerowano to w tytule rozprawy – kwestie wchodzące w jego zakres nie będą co do zasady przedmiotem rozważań.

Dotychczas znacznie mniej uwagi poświęcano bowiem pierwszemu ze wskazanych zagadnień, koncentrując się przy tym przede wszystkim na związkach dyrektyw redagowania tekstu prawnego i jego wykładni , a także techniczno-prawnych aspektów tworzenia prawa z jego interpretacją . Dorobek tej, w przeważającej mierze, myśli analitycznej jest nie do przecenienia przede wszystkim z uwagi na dostarczenie siatki pojęciowej, niezbędnej dla analizy zależności między tworzeniem (zmianami) tekstów prawnych a ich rozumieniem. Wszak kształtowanie się teorii naukowych przebiega według swoistego rodzaju spirali hermeneutycznej w tym sensie, że dopiero uporządkowany materiał daje podstawę do formułowania bardziej wnikliwych rozwiązań teoretycznych . Ważne jest jednak, że jakkolwiek tytułowe zagadnienie zostało w rodzimej teorii prawa niejako cząstkowo zidentyfikowane już pod koniec lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku (jako kwestia tzw. „interpretacyjnego stosowania” nowego prawa ), to bez wątpienia czynione w tym zakresie wzmianki miały charakter uwag na marginesie głównego wywodu. Tymczasem zmiany języka prawnego nie pozostają bez znaczenia dla wypowiedzi formułowanych w języku prawniczym .

Przemiany ustrojowe zachodzące w Polsce w ciągu ostatnich dekad zintensyfikowały dyskusję w zakresie wpływu zmian prawa na jego wykładnię. Impulsem stały się kolejno transformacja ustrojowa dokonująca się od przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia oraz akcesja Polski do Unii Europejskiej. Strukturalny charakter wspomnianych zmian systemowych oraz ich wpływ na wykładnię stały się przedmiotem licznych wypowiedzi, tak na gruncie teorii prawa, jak i szczegółowych dogmatyk prawniczych. Rozważania dotyczyły jednak w przeważającej mierze zmian paradygmatu interpretacyjnego czy też „strategii” orzeczniczych wiążących się ze wspomnianą transformacją ustrojową, a w szczególności roli sądów w tym procesie ; widocznie przy tym ożywiło tę dyskusję przystąpienie Polski do Unii Europejskiej . Siłą rzeczy dociekania w tym zakresie koncentrowały się wokół operatywnej, w tym w szczególności sądowej, wykładni prawa. Wiąże się to, jak można się domyślać, z przekonaniem, że sądowe stosowanie prawa stanowi „centralny punkt praktyki prawniczej” , przeto to właśnie sędziowie „mają władzę nad znaczeniami” terminów zawartych w tekstach prawnych i wyznaczają obowiązujące kanony interpretacyjne . Ważne jest, że w tej perspektywie istotne jest przede wszystkim uchwycenie – niejako en bloc – pewnej postawy interpretacyjnej, formującej się w związku z tranzycją ustrojową . Natomiast kwestia korespondencji stanowienia (zmian) tekstów prawnych oraz metod ich odczytywania w dalszym ciągu spychana była na margines rozważań, stanowiąc w tej optyce tylko jeden z wątków debaty, zresztą wcale nie najważniejszy.

Dopiero stosunkowo niedawno dostrzeżono ponownie w nauce prawa problem, który ujawnił się w związku z pośpiechem, jaki towarzyszy kolejnym zmianom prawa i wiążącą się z nimi inflacją regulacji prawnych . Brak zachowania przez prawodawcę równowagi między potrzebą adaptacji rozwiązań prawnych do zmian zachodzących w rzeczywistości społecznej a należytą dbałością o jakość stanowionego prawa nierzadko wywołuje w orzecznictwie konfuzję co do intencji towarzyszących zmianie tekstu prawnego . Na tym tle niejednokrotnie dochodzi do sytuacji „interpretacyjnego stosowania” nowego prawa polegającego na tym, że sąd wykłada treść tekstu prawnego niejako przez pryzmat jego nowszej (późniejszej wersji) . Innymi słowy, zdarza się, że odwołanie do formalnej zmiany tekstu prawnego jest argumentem za zmianą regulacji, lecz w dyskursie sądowym argument ten zostaje odrzucony jako nietrafny . Nie należą więc obecnie do rzadkości sytuacje, w których sędzia staje przed dylematem, jaki charakter miała zmiana tekstu prawnego. W szczególności powstaje pytanie o to, czy owa zmiana doprowadziła do zmiany stanu prawnego; czy przepisy obowiązujące w analizowanym stanie prawnym zawierały pewne treści, czy też zostały one uwzględnione dopiero w ich znowelizowanej wersji . Można zaryzykować tezę, że wątpliwości co do rozumienia tekstu prawnego, wyłaniające się na tle jego kolejno obowiązujących wersji, stały się niemal niezauważalnie „codziennością” zawodu sędziego .

Wątpliwości interpretacyjne, wyłaniające się najczęściej na tle kolejno obowiązujących wersji tekstu prawnego (a niekiedy kolejnych tekstów prawnych), wiążą się z tym, że prawodawca nowelizuje prawo tak często, iż niemal standardową sytuacją jest dokonywanie przez sąd wykładni tekstu prawnego nieobowiązującego już w dacie orzekania. Stosując się przy ustalaniu stanu prawnego do zasady tempus regit actum, sędzia zna często późniejszą wersję tekstu prawnego. Zdarza się wtedy, że sąd przypisuje dawnej wersji tegoż tekstu treści, które wyartykułowano w nim explicite po zmianie. Rodzi to pytanie, czy taka wykładnia nie prowadzi do obejścia wspomnianej wyżej zasady i zarazem naruszenia zakazu retroakcji prawa .

Z tak krótkiego zarysowania problemu wynika, że w dyskusjach dotyczących wpływu zmian prawa na jego wykładnię prawnicy odwołują się przede wszystkim do zmian oraz wykładni tekstów prawnych, co jest zupełnie zrozumiałe, zważywszy na to, że tekst stanowi uprzywilejowany punkt odniesienia dyskursu prawniczego. Nie istnieje bowiem prawo pozytywne bez aktów, tytułów, paragrafów – bez „osadu tekstowego”. Tekst stanowi swoisty fetysz dyskursu prawniczego i uznawany jest za „warunek interpretacji” .

Ponadto rozważania o relacjach zmian prawa i jego wykładni toczą się niejako na dwóch poziomach. Po pierwsze, analizowany jest wpływ transformacji ustrojowej na sposób interpretacji tekstów prawnych. W tym zakresie interesująca jest relacja między założeniami systemu prawnego – wyrażonymi na ogół w tekstach o szczególnym znaczeniu systemowym (zwłaszcza w konstytucji) – a kształtowaniem się normatywnych ideologii wykładni, w warunkach tranzycji tegoż systemu. Po drugie, badana jest relacja między zmianami dokonywanym przez legislatora w tekstach prawnych a ich rozumieniem. Podstawowe jest w tym zakresie zagadnienie wpływu owych zmian na wykładnię pojęć w tych tekstach zawartych. W tym kontekście ujawnia się więc też pytanie o normatywność zmiany tekstu prawnego.

W literaturze prawniczej poświęcono stosunkowo niewiele uwagi zwłaszcza drugiej ze wskazanych kwestii; w szczególności nie są autorowi znane próby kompleksowego opracowania wskazanego zagadnienia. Jest to tymczasem, jak wspomniano, kwestia niebagatelna, jeżeli weźmie się pod uwagę, że ustalenia odnośnie do tego, czy stan prawny uległ zmianie na skutek zmiany tekstu prawnego, determinują przyjęte znaczenie tegoż tekstu. Chodzi więc w istocie o kryteria prawidłowości (we wskazanym zakresie) sądowych decyzji interpretacyjnych, a więc o kwestię o fundamentalnym znaczeniu praktycznym . Można też odnieść wrażenie, że dla judykatury problem staje się coraz bardziej palący .

Prezentowana rozprawa jest próbą częściowego przynajmniej wypełnienia luki w namyśle teoretycznoprawnym dotyczącym ostatnio wskazanego zagadnienia; namyśle niezbędnym, jeśli „wziąć na poważnie” wypowiedź R. Dworkina, że ustalenia teoretycznoprawne stanowią „ogólną część orzekania, niewypowiedziany prolog do jakiejkolwiek decyzji prawnej” . Należy jednak zastrzec, że nie może tu być mowy o wyczerpującym omówieniu przedmiotowego zagadnienia, już tylko ze względu na przyjęte w pracy, wąskie rozumienie pojęcia „wykładnia” (zob. pkt 1.4) . Tym samym celem pracy nie jest omówienie wszystkich, wspomnianych wyżej aspektów wielowątkowej problematyki wpływu zmian prawa na jego wykładnię, lecz kwestii interpretacyjnych (argumentacyjnych) konsekwencji zmiany tekstu prawnego.

W tak zakreślonym obszarze rozważań podstawowym zadaniem stała się analiza wpływu zmian tekstu prawnego na jego wykładnię, rozumianą jako podanie argumentów przemawiających za określonym znaczeniem tegoż tekstu (uzasadnienie decyzji interpretacyjnej) . Podzielam bowiem pogląd, że wykładnię należy postrzegać jako proces uargumentowanego wyboru spośród możliwych znaczeń tekstu prawnego . U podstaw powyższego zamierzenia legło przekonanie, że zmiana tekstu prawnego wywiera wpływ na wykładnię jako jeden z argumentów w dyskursie interpretacyjnym . Przy czym – antycypując dalsze rozważania – należy w tym miejscu zaznaczyć, że argument ten może wspierać zarówno twierdzenie o zmianie znaczenia (treści) tegoż tekstu, jak i o braku takiej zmiany, istnieją bowiem nienormatywne zmiany tekstu prawnego .

Omówienie przedstawionego zagadnienia ma charakter deskryptywno-normatywny . Część opisowa poświęcona jest, najogólniej rzecz ujmując, zidentyfikowaniu oraz charakterystyce typowej sytuacji wpływu zmiany tekstu prawnego na jego wykładnię (rozdziały 1–3). Rozdział pierwszy został poświęcony w szczególności niezbędnym ustaleniom pojęciowym i definicyjnym, co stanowi pewne minimum warsztatowe opracowań dotyczących wykładni prawa . W kolejnym rozdziale pracy omówiono typy wykładni odwołujące się do zmian prawa. Moim celem było wyróżnienie typu wykładni, który wykorzystuje zmianę tekstu prawnego jako argument w dyskursie interpretacyjnym. W rozdziale 3 opisano poszczególne sytuacje zmian tekstów prawnych, wśród których wyróżniono stanowienie, derogację (będącą rezultatem działania tak prawodawcy pozytywnego, jak i sądu konstytucyjnego), a także nowelizację. Pozwoliło to na wskazanie tych zmian, które stanowią zarazem argument w dyskursie interpretacyjnym, a tym samym są niejako charakterystyczne w kontekście zagadnienia wpływu zmian prawa na jego wykładnię. Natomiast ostatni (normatywny) rozdział jest konsekwencją dostrzeżenia – na tle przeglądu orzecznictwa przeprowadzonego w poprzednim rozdziale – swoistej anomii interpretacyjnej w zakresie wykorzystania w dyskursie operatywnym argumentu „ze zmiany przepisów”. Rozdział ten stanowi w związku z tym próbę wyjścia z impasu polegającego, jak wspomniano, przede wszystkim na tym, że interpretując tekst prawny w świetle jego znowelizowanej wersji, sądy narażają się na zarzut retroaktywnego stosowania prawa. W tym względzie ma niemal w całości charakter postulatywny (wyjątek stanowi pkt 4.4). Zamierzeniem moim było uporządkowanie dyskursu interpretacyjnego w ramach zakreślonych przez przedmiotowe zagadnienie . W tym zakresie podjęto więc próbę sformułowania postulatów (reguł) znajdujących zastosowanie do interpretacyjnej oceny skutków zmiany tekstu prawnego.

Niniejsza praca stanowi omówienie wskazanej problematyki w aspekcie teoretycznoprawnym, co należy podkreślić z dwóch powodów. Po pierwsze, rozprawa ta nie jest pracą z zakresu filozofii prawa. Warto przy tym pamiętać, że „prawnicy w pewnym sensie myślą filozofią prawa, czy o tym wiedzą czy nie” ; w szczególności zaś „pomiędzy koncepcjami teoretycznoprawnymi a kierunkami filozoficznymi zachodzi przyporządkowanie, niezależnie od tego, czy zachodzi relacja powołania”, toteż „każda teoria prawa jest filozofią prawa, i to filozofią w normalnym sensie tego słowa” . Szczególnie więc w tym przypadku łatwo sprowadzić dyskusję na poziom określonych postaw filozoficznych . Co zatem oznacza stwierdzenie, że praca ta nie mieści się w nurcie filozoficznoprawnym? Naturalnie nasuwa się odpowiedź, że zajęto w niej postawę afilozoficzną. Postawa ta jest charakteryzowana poprzez brak występowania w niej relacji powołania między prezentowaną koncepcją teoretyczną a określonym systemem czy też zespołem tez filozoficznych . W przedmiotowych rozważaniach założono zatem pewien minimalizm filozoficzny; nie zmieniają tego stanu rzeczy sporadyczne nawiązania do niektórych problemów filozoficznych, czynione na marginesie głównego wywodu.

Takie postawienie sprawy zapewne spowoduje u niektórych czytelników niedosyt z uwagi na to, że poruszane w pracy zagadnienia mogą prowokować chęć przeniesienia dyskusji na grunt (stricte) filozoficznoprawny; może też zostać odebrane jako „zamykanie oczu” na węzłowe kwestie filozoficzne stanowiące tło zasadniczego wywodu. Niemniej jednak owo „filozoficznie niezaangażowane” ujęcie – w przytoczonym wyżej sensie – „wydaje się dość przekonywające, gdy bierze się pod uwagę zagadnienia wycinkowe” , jak to omawiane w niniejszej pracy, które stanowi przecież tylko fragment większej dyskusji dotyczącej problematyki wykładni prawa . Przyjęcie takiej (afilozoficznej) perspektywy wiąże się też z pewną charakterystyczną dla rozważań teoretycznoprawnych, a tym bardziej filozoficznych, przypadłością. Otóż, czym by się w tej materii nie zająć, napotyka się pojęcia, zagadnienia, presupozycje (etc.) notoryjnie sporne. Wymusza to pewien ascetyzm uzasadniania w zakresie uwzględnianych założeń czy postaw (filozoficznych zwłaszcza), szczególnie w pracach, które jak wspomniano, dotyczą pewnego cząstkowego tylko zagadnienia .

Po drugie, należy mieć na względzie, że jakkolwiek w wielu miejscach rozprawy nawiązuję do określonych problemów (nieraz sporów) dogmatycznoprawnych (najobszerniej na gruncie prawa konstytucyjnego), to czynię to tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny dla realizacji zamierzonej analizy teoretycznoprawnej. Stąd też i w tym kontekście odpowiednio trzeba zastrzec, że omówienie niektórych kwestii może wydać się zbyt wąskie, a z pewnością niewyczerpujące.

Przyjęta w przedmiotowym opracowaniu językowa płaszczyzna badawcza oraz fakt, że poruszone zagadnienie ujawnia się głównie w kontekście działalności judykacyjnej sądów, zadecydowały o tym, że w pracy wykorzystano orzecznictwo sądowe. Powołanie orzecznictwa ma jednak służyć przede wszystkim jako ilustracja prezentowanych tez. Trzeba bowiem zauważyć, że nie wszystkie formułowane w pracy twierdzenia udało się wesprzeć przykładami z orzecznictwa bądź też wypowiedzi judykatury ilustrujące daną tezę były stosunkowo nieliczne, żeby nie powiedzieć sporadyczne , oczywiście przy zastrzeżeniu ograniczeń związanych z dostępnością treści judykatów. Nie wszędzie zresztą taki zabieg był też konieczny . Uwagi te dotyczą również tych przypadków, w których omawiane zagadnienie zostało na tyle wyczerpująco opracowane, tak w orzecznictwie, jak i w doktrynie, że nie wymagało rozbudowanych analiz empirycznych . Tylko zatem w pewnej części tekst pracy relacjonuje przeprowadzone badania empiryczne (pkt 3.3), przy czym mamy tu na myśli empirię w słabym rozumieniu, nawiązującą do analizy orzecznictwa sądowego (uzasadnień judykatów) . Celem tej analizy było przedstawienie sposobów wykorzystania przez sądy argumentu ze zmiany tekstu prawnego, a w dalszym planie zobrazowanie aktualnego stanowiska czy też pewnej tendencji, jaka towarzyszy ocenie skutków zmiany tegoż tekstu. Jako materiał badawczy potraktowano w tym zakresie uzasadnienia ponad stu sześćdziesięciu judykatów Sądu Najwyższego i sądów administracyjnych, w których wyrażono ocenę co do konsekwencji zmiany tekstu prawnego . W pozostałych miejscach rozprawy powołanie orzecznictwa służyło przede wszystkim, jak wspomniano, egzemplifikacji wysnuwanych twierdzeń.

Monografia niniejsza stanowi zmodyfikowaną i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej o tym samym tytule, obronionej w październiku 2011 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Mając na względzie przedmiot rozważań oraz przyjętą metodę badawczą (uwzględniającą dorobek orzeczniczy we wskazanym zakresie), autor pracy żywi nadzieję, że okaże się ona interesująca nie tylko dla osób zajmujących się teorią prawa, ale stanowić będzie również pomocne źródło przy rozwiązywaniu zagadnień praktycznych; w szczególności przydać się może przy rozstrzyganiu – na gruncie interpretacyjnym – kwestii normatywności zmiany tekstu prawnego .

Pragnę wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki. W szczególności dziękuję mojemu mentorowi, Panu Profesorowi Markowi Zirk-Sadowskiemu (WPiA UŁ); bez przychylności i merytorycznego wsparcia, które mi okazał, a w tym zwłaszcza wzbudzenia we mnie przekonania o wartości podjętego przedsięwzięcia, powstanie tej rozprawy nie byłoby możliwe. Dziękuję również Panu Profesorowi Krzysztofowi Płeszce (WPiA UJ) oraz Panu Profesorowi Bartoszowi Wojciechowskiemu (WPiA UŁ) za wnikliwe recenzje, stanowiące cenne źródło inspiracji, które w istotny sposób wpłynęły na ostateczną treść tej pracy. Podziękowania kieruję także do pozostałych pracowników i doktorantów z Katedry Teorii i Filozofii Prawa, Zakładu Prawa Kanonicznego oraz Zakładu Polityki Prawa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, mając w pamięci motywującą atmosferę życzliwej krytyki, jaka panowała podczas seminariów, na których miałem też okazję dyskutować prezentowaną koncepcję. Wreszcie głęboką wdzięczność pragnę wyrazić moim najbliższym; ich cierpliwość i wiara we mnie stanowiły bezcenny wkład w powstanie niniejszej książki.