Nowak Celina, Wpływ procesów globalizacyjnych na polskie prawo karne

1. Praca poświęcona jest problematyce relacji między globalizacją a prawem karnym, ze szczególnym uwzględnieniem polskiego prawa karnego. W związku z tym przedmiotem rozważań będą dwa podstawowe zagadnienia – przeobrażenia systemów prawa ponadpaństwowego w kontekście problematyki prawnokarnej oraz polskiego prawa karnego pod wpływem procesów globalizacyjnych.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat na świecie zachodziły wyjątkowo intensywne i daleko idące zmiany w strukturze i relacjach społecznych, technice, kulturze. Zjawiska te, które zbiorczo nazywa się globalizacją, dotyczą coraz liczniejszych, jeśli wręcz nie wszystkich sfer życia gospodarczego, politycznego i społecznego. Nie pozostają one także bez wpływu na prawo , w tym prawo karne.

W historycznym ujęciu prawo karne i prawo do karania stanowiły wyraz suwerennej kompetencji poszczególnych państw i były jedną z najbardziej istotnych prerogatyw państwowych. Nie oznacza to jednak, że system krajowego prawa karnego funkcjonował w pustce. Nie można nie zauważyć, że regulacje prawne obowiązujące w danym państwie często wzorowane są na rozwiązaniach stosowanych w innych narodowych systemach prawa. Także polskie prawo karne w istocie nigdy nie było jednorodne, w takim sensie, że właściwie w każdym okresie historycznym polskie rozwiązania instytucjonalne pozostawały pod wpływem przepisów obowiązujących w innych systemach prawa. Tytułem przykładu można wskazać, że autorzy polskich projektów aktów prawnych w epoce przedrozbiorowej pozostawali pod wpływem myśli oświeceniowej . W okresie rozbiorów na ziemiach polskich obowiązywało ustawodawstwo zaborców . Po odzyskaniu niepodległości podjęto wysiłek unifikacji i kodyfikacji polskiego prawa karnego, zakończony przyjęciem kodeksu karnego z 1932 r. Jednak i ten akt prawny, w znaczącej części przygotowany przez prof. Juliusza Makarewicza, który wiele uwagi poświęcał badaniom komparatystycznym , w pewnym stopniu wzorowany był na rozwiązaniach obcych .

Choć zatem przenikanie się systemów prawa i wpływ rozwiązań pochodzących z jednego systemu na unormowania obowiązujące w innym nie jest zjawiskiem nowym, to jednak po przemianach politycznych i gospodarczych na świecie, zapoczątkowanych w Polsce w 1989 r., proces ten uległ znacznemu przyspieszeniu. Intensyfikacja wzajemnych zależności, która stanowi istotę globalizacji, objęła również systemy prawne. Wzmógł się zatem rozwój obszaru penalnego w prawie ponadpaństwowym i równoległy proces modyfikacji krajowego prawa karnego.

Zmiany spowodowane procesami globalizacyjnymi zaszły również w prawie polskim. Warto zauważyć, że intensyfikację procesów globalizacyjnych na świecie wywołały te same przemiany polityczne, które zapoczątkowały okres demokratycznych przemian w Polsce. W 1989 r. rozpoczął się w naszym kraju proces transformacji prawa, dostosowywania go do nowych warunków ustrojowych, gospodarczych i społecznych . Rozmach modyfikacji był tak duży, że „zakres reform prawnych podjętych w gospodarkach przejściowych (transition economies) w tym czasie był przyrównywany do ustawodawczego tornado” . Proces ten wpłynął również na prawo karne.

Okres przeobrażeń polskiego prawa karnego po 1989 r. można podzielić na dwa etapy. W latach 1989–1997 trwała przemiana polskiego prawa karnego z prawa karnego funkcjonującego w systemie niedemokratycznym , w wielu elementach wzorującego się na prawie karnym radzieckim , w prawo karne demokratycznego państwa prawa, opartego na poszanowaniu praw człowieka i godności ludzkiej. Zbyt daleko idące byłoby stwierdzenie, że w tym okresie nastąpiła całkowita wymiana systemu prawa karnego, bowiem liczne dotychczasowe unormowania utrzymano w nowych przepisach. Zasadnicze zręby odpowiedzialności karnej pozostały bez zmian. Usunięto jednak uregulowania i instytucje o charakterze ideologicznym, wywodzące się z poprzedniego systemu ustrojowego, jak na przykład wzmocnioną ochronę własności państwowej czy przepisy odnoszące się do występku o charakterze chuligańskim, zmodyfikowano kryminalizację różnych czynów, na przykład przeciwko porządkowi publicznemu. Dostosowano także prawo karne do zachodniego standardu cywilizacyjnego, usuwając z systemu karę śmierci. Będący owocem i podsumowaniem prac transformacyjnych nowy kodeks karny z 1997 r. stanowił zatem efekt fundamentalnej rekonstrukcji ideologicznej.

Drugi etap zmian prawa karnego w Polsce należy natomiast wiązać, w moim przekonaniu, z procesami globalizacyjnymi. Ich wpływ na przepisy polskiego kodeksu karnego z 1997 r. w pierwotnym brzmieniu, a zatem w pierwszym etapie transformacji, był nieznaczny. Dokonano kryminalizacji procederu prania pieniędzy, podtrzymano karalność udziału w związku przestępczym, unowocześniono terminologię. Poza tym jednak procesy globalizacyjne i związana z nimi internacjonalizacja prawa karnego, która już trwała na płaszczyźnie ponadpaństwowej, pozostały poza polem zainteresowania polskiego prawodawcy. Jest to oczywiście zrozumiałe; pierwszoplanowym zadaniem stojącym bowiem przed kodyfikatorami w latach 90. XX w. było zerwanie łączności prawa karnego z poprzednim ustrojem.

Gdy nowy kodeks karny wchodził w życie w 1998 r., wydawało się, że okres transformacji prawa karnego w Polsce jest zakończony. Szybko jednak okazało się, że polskie prawo karne wymaga dalszych modyfikacji, tym razem indukowanych przez konieczność dostosowania unormowań prawnokarnych do regulacji ponadpaństwowych oraz do zmieniających się pod wpływem procesów globalizacyjnych warunków społecznych. Okres po 1998 r., a właściwie od 2000 r., to zatem w dużej mierze czas umiędzynarodawiania prawa karnego i przeprowadzania innych modyfikacji, które w mojej ocenie spowodowane były właśnie procesami globalizacyjnymi. Symboliczną datą w ramach tego okresu przeobrażeń polskiego prawa karnego jest 1 maja 2004 r., dzień przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, z czym wiązały się ekstensywne zmiany polskiego prawa, w tym prawa karnego.

2. Celem tej pracy jest zatem próba dokonania kompleksowej i wielopłaszczyznowej analizy i oceny dotychczasowego wpływu procesów globalizacyjnych na prawo karne, w tym polskie prawo karne.

Z tego względu użyteczne było zbadanie równolegle dwóch wątków. Najpierw ogólnej analizie poddano problematykę relacji procesów globalizacyjnych i prawa, w tym prawa karnego, ze szczególnym uwzględnieniem procesu internacjonalizacji (umiędzynarodowienia) prawa karnego. Rozważania o charakterze ogólnym pozwoliły następnie przejść do analiz zmian polskiego prawa karnego i ukazania wpływu procesów globalizacyjnych na prawo krajowe, zwłaszcza w kontekście procesu umiędzynarodowienia. Ten wątek pracy jest próbą uchwycenia dynamiki przeobrażeń polskiego prawa karnego, ukazania stopnia jego transformacji. Oba te wątki rozważań są za sobą powiązane – rozważania odnoszące się do wpływu globalizacji na prawo karne oraz do teorii umiędzynarodowienia mają dużą wartość z punktu widzenia oceny prawa krajowego, zaś analiza procesu zmiany prawa krajowego stanowi ilustrację zjawisk składających się na globalny trend przeobrażeń systemów prawnych.

Uzasadnieniem dla podjęcia badań nad tymi zagadnieniami było niewystarczające opracowanie ich w dotychczasowej literaturze, także światowej. Jednocześnie znaczenie pracy w aspekcie prawa polskiego oddaje fakt, że w okresie obowiązywania kodeksu karnego z 1997 r. konieczność dostosowania prawa krajowego do przepisów międzynarodowych i ponadnarodowych była jednym z istotniejszych czynników zmiany polskiego prawa karnego. Wystarczy zauważyć, że co najmniej jedna czwarta z ponad 60 ustaw nowelizujących kodeks karny została uchwalona ze względu na konieczność implementacji przepisów międzynarodowych i ponadnarodowych .

3. Odnosząc się do zagadnień metodologicznych, należy wskazać, że badanie przeobrażeń systemów prawnych na poziomie ponadpaństwowym i lokalnym pod wpływem procesów globalizacyjnych stanowi – ze względu na ich złożoność – znaczące wyzwanie metodologiczne i teoretyczne .

Z tego względu w pracy zastosowano różnorodne metody badawcze. Oprócz metody dogmatycznej wykorzystano, z uwagi na wielopłaszczyznową analizę problematyki, także metodę interdyscyplinarną . Nie można bowiem dokonać analizy wpływu procesów globalizacyjnych na prawo, w tym mówić o kształtowaniu się prawa ponadpaństwowego, bez sięgania do dorobku socjologii oraz nauki o stosunkach międzynarodowych. Ze względu na przedmiot pracy równie duże znaczenie dla prowadzonych analiz ma jednak także metoda porównawcza, wykorzystująca instrumenty badawcze opracowane w komparatystyce , w szczególności teorię przeszczepów prawnych. Użycie tego narzędzia do studiowania relacji między systemami prawa ponadpaństwowego a prawa krajowego pozwoli, w mojej ocenie, na bardziej wszechstronne i pogłębione spojrzenie na przeobrażenia w zakresie polskiego prawa karnego . Pomocniczo wykorzystywano w pracy metodę historyczną.

4. Dla jasności wykładu należy wskazać, że choć w pracy posłużono się pojęciami „globalizacja” i „procesy globalizacyjne”, definiując je na początku rozdziału I, konieczne wydaje się doprecyzowanie, że przyjęta w pracy perspektywa badawcza jest siłą rzeczy perspektywą badacza pochodzącego z Polski, która jest członkiem Unii Europejskiej i Rady Europy. Jest to zatem nieuchronnie perspektywa europocentryczna. Analizowane w pracy procesy globalizacyjne mogłyby się inaczej prezentować, gdyby były badane z innej perspektywy lokalnej czy regionalnej.

Jak wskazano wyżej, celem tej pracy jest analiza relacji między procesami globalizacyjnymi a prawem karnym, ze szczególnym uwzględnieniem procesu internacjonalizacji prawa karnego i jego wpływu na kształt polskiego prawa karnego. Tak zakreślona problematyka badawcza wymagała przeprowadzenia badań nie tylko polskiego prawa karnego, lecz także prawa międzynarodowego i prawa Unii Europejskiej. Jednakże pole badawcze odnoszące się do płaszczyzny ponadnarodowej zostało ograniczone do tych instrumentów prawnych, które zostały przyjęte przez organizacje międzynarodowe, których Polska jest członkiem. Jakkolwiek niekiedy rozważania poświęcone prawu ponadpaństwowemu będą się odnosiły do okresu wcześniejszego, to za datę graniczną dla analiz przeobrażeń w prawie ponadpaństwowym uznano rok 1990. Charakterystyka i zakres procesów globalizacyjnych uległy bowiem tak głębokiej zmianie w ciągu ostatnich 25 lat, że wskazanie takiej cezury wydaje się uzasadnione i usprawiedliwione.

Rozważania odnosić się będą tylko do wiążących aktów prawnych. Nie kwestionując możliwości kształtowania prawa karnego wewnętrznego pod wpływem instrumentów niewiążących (soft law) , w pracy skupiono się jednak na instrumentach wiążących, one bowiem stanowią najważniejszy czynnik zmiany prawa krajowego.

Dla porządku należy zauważyć, że pojęcie „prawo karne” będzie w tej pracy odróżniane od innych dziedzin prawa za pomocą kryterium formalnego , co sprawia, że analiza odnosić się będzie tylko do tych unormowań, które z formalnego punktu widzenia uznawane są za prawo karne w Polsce.

Proces internacjonalizacji wywarł znaczący wpływ na polskie prawo karne sensu largo. Niemniej poniższa analiza będzie dotyczyła tylko prawa karnego materialnego, nie byłoby bowiem możliwe rzetelne zbadanie w jednej pracy wpływu procesów globalizacyjnych na prawo karne procesowe i wykonawcze, a także na dziedziny szczególne prawa karnego, to jest prawo karne wojskowe i prawo karne skarbowe . Badając przeobrażenia w zakresie prawa karnego materialnego, należy wskazać, że zmianie uległo zarówno prawo kodeksowe, jak i pozakodeksowe – nie można w szczególności zapominać o unormowaniach odnoszących się do problematyki gospodarczej. Jednakże z uwagi na różnorodność prawa pozakodeksowego podjęto decyzję o ograniczeniu analiz odnoszących się do prawa polskiego do prawa karnego kodeksowego. Dodatkowo podjęto decyzję o potraktowaniu unormowań kodeksu karnego z 1997 r. w wersji pierwotnej jako punktu wyjściowego do badań. Rozważania w pracy jedynie wyjątkowo odnosić się zatem będą do rozwiązań obowiązujących wcześniej. Taki wybór cezury czasowej do analiz polskiego prawa podyktowany jest przeświadczeniem – jak wspomniano wyżej – że okres do wejścia w życie nowej kodyfikacji karnej to przede wszystkim czas, w którym ustawodawca usiłował pozbyć się pozostałości ideologicznych starego systemu i dostosowywał prawo karne do standardów demokratycznego państwa prawa. Wydaje się zatem, że oddzielenie zmian wynikających z odejścia od ideologii PRL od zmian wynikających z procesów globalizacyjnych w ogólności nie byłoby możliwe.

Zmiany wynikające z procesów globalizacyjnych dotknęły także tzw. prawo represyjne, do polskiego systemu prawa wprowadzono bowiem odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary . Zmiana ta oznaczała rozszerzenie odpowiedzialności za czyny zabronione na nową kategorię podmiotów, to jest osoby prawne. Wynikała ona jednoznacznie z konieczności implementacji przepisów UE i międzynarodowych . Ponieważ jednak problematyka ta nie leży w sferze prawa karnego w sensie ścisłym, podjęto decyzję o pozostawieniu jej poza obszarem badań w tej pracy.

Dodatkowo należy wskazać, że proces internacjonalizacji ujmowany jest w tej pracy jedynie na płaszczyźnie stanowienia prawa. To bowiem treść i sposób tworzenia unormowań uległy w największym stopniu zmianie w toku procesu umiędzynarodowienia. Z tego względu pojęcie „implementacja” używane będzie poniżej jedynie na określenie działań legislacyjnych umożliwiających stosowanie aktu prawa ponadpaństwowego w krajowym systemie prawnym . Dla porządku należy także zaznaczyć, że poniższe rozważania odnosić się będą do stanowienia prawa w systemach prawa ustawowego, a nie common law .

Nie można jednak zapominać, że umiędzynarodowieniu podlega również praktyka stosowania prawa. W szczególności sądy krajowe coraz częściej uwzględniają normy prawa międzynarodowego i ponadnarodowego w swoim orzecznictwie , na ich judykaty wpływa w coraz większym stopniu dorobek sądów międzynarodowych, w kontekście penalnym nie do przecenienia jest zwłaszcza rola orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Analiza tych, jakże ważnych, interakcji wymagałaby jednak osobnego opracowania i z tego względu została wyłączona poza zakres badań w tej pracy.

5. Niezbędne jest w tym miejscu ustosunkowanie się do kilku kwestii terminologicznych. Ponieważ praca ma charakter przekrojowy i odnosi się do kilku dziedzin prawa, na określenie których będą używane różne terminy, wyjaśnienie ich znaczenia wydaje się użyteczne dla jasności wykładu. Podstawowy problem dotyczy rozróżnienia prawa międzynarodowego i prawa ponadnarodowego. Prawo międzynarodowe publiczne (international law) będzie tu rozumiane jako „zespół norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu” , nie tylko – choć głównie – między państwami, ale i między państwami a innymi podmiotami. Natomiast przez pojęcie prawa ponadnarodowego (supranational law) należy rozumieć zespół norm opracowywany przez organizację ponadnarodową, przy czym organizacja ponadnarodowa to organizacja, która ma uprawnienie do wydawania decyzji wiążących państwa członkowskie, a także wydawania norm bezpośrednio wiążących obywateli tych państw . Dodatkowo, szczególną cechą prawa ponadnarodowego jest poddanie się przez państwa członkowskie osądowi niezależnego trybunału niekrajowego. Za najbardziej rozwinięty przykład systemu prawa ponadnarodowego należy uznać prawo Unii Europejskiej, która jest organizacją międzynarodową o szczególnym charakterze . Pojęcie „prawo ponadnarodowe” będzie w tej pracy używane tylko na określenie prawa Unii Europejskiej. Ze względów językowych na zbiorcze określenie prawa międzynarodowego i prawa unijnego będzie jednak w publikacji używane także pojęcie „prawo ponadpaństwowe”.

Termin „organizacja międzynarodowa” będzie w tej monografii używany jedynie na określenie organizacji międzyrządowych, w tym Unii Europejskiej, a nie organizacji pozarządowych . Okazjonalnie, ze względów językowych stosowane będzie pojęcie „organizacja ponadpaństwowa” – na określenie Unii Europejskiej.

6. Przedstawiona w pracy problematyka badawcza determinuje jej strukturę. Praca składa się z czterech rozdziałów, z których dwa pierwsze poświęcone są analizie teoretycznej ogólnych relacji między procesami globalizacyjnymi a prawem, w tym prawem karnym, zaś dwa kolejne – wpływowi procesów globalizacyjnych na modyfikacje zachodzące w ostatnich 16 latach w polskim prawie karnym.

W rozdziale I zaprezentowano podstawowe zagadnienia odnoszące się do problematyki badawczej. Podjęto próbę sformułowania definicji pojęcia „globalizacja” na potrzeby pracy, a następnie dokonano przeglądu narzędzi badawczych wypracowanych w naukach prawnych, które najlepiej mogą służyć do analizy wpływu procesów globalizacyjnych na system prawny i przemian prawa pod ich wpływem. Przedstawiony katalog narzędzi badawczych nie ma charakteru wyczerpującego, jest raczej autorskim przeglądem tych koncepcji, które wydają się najciekawsze i najbardziej przydatne do badania transformacji polskiego prawa karnego. W szczególności dużo miejsca poświęcono teorii przeszczepów prawnych, używanej w komparatystyce do analizy przepływu treści normatywnych między systemami prawnymi, która w dalszej części pracy wykorzystywana jest do analizy prawa polskiego, jak również wstępnemu zarysowaniu problematyki umiędzynarodowienia jako procesu transformacji prawa. Dalszą część tego rozdziału poświęcono zarysowaniu wybranych, najważniejszych obszarów pluralizmu normatywnego na świecie, które wraz z prawem państwowym stanowią, być może, zalążek światowego systemu normatywnego. W ostatniej części rozdziału I podjęto problem wpływu procesów globalizacyjnych na przestępczość i prawo karne w ogólności.

W rozdziale II podjęto próbę zbudowania teorii procesu internacjonalizacji jako procesu współcześnie transformującego prawo karne. Internacjonalizację uznano bowiem za najważniejszy czynnik zmiany prawa karnego, także w perspektywie prawa polskiego. Wskazane było zatem dokonanie analizy ogólnej charakterystyki tego zjawiska, zwłaszcza jego istoty, przesłanek, zakresu, przebiegu, uczestników.

Rozdział III pracy stanowi wprowadzenie do problematyki umiędzynarodowienia polskiego prawa karnego i z uwagi na to dotyczy ogólnie modyfikacji polskiego kodeksu karnego z 1997 r. Za zasadne uznano przy tym zaprezentowanie możliwie kompleksowego obrazu zmian ustawy karnej, zatem nie tylko modyfikacji wynikających z procesów globalizacyjnych, ale i płynących z zapotrzebowania wewnątrzkrajowego, bez związku z globalizacją. Natomiast rozważania w rozdziale IV odnoszą się już tylko do tego procesu transformacji prawa, który w pracy uznano za najważniejszy czynnik modyfikacji polskiego prawa karnego, to jest do procesu internacjonalizacji. W tej części zaprezentowano zatem kompleksowo zmiany, jakie wprowadzono zarówno do części ogólnej, jak i szczególnej kodeksu karnego z 1997 r. pod wpływem prawa międzynarodowego i unijnego. W pierwszej kolejności każdorazowo badano stan regulacji w prawie ponadpaństwowym, aby na tym tle dokonać analizy przeobrażeń, jakie zaszły w danym obszarze w kodeksie karnym.

Zakończenie jest podsumowaniem rozważań. Podjęto w nim dodatkowo próbę sformułowania wniosków, które mogłyby mieć wpływ na sposób kształtowania polskiego, ale i ponadpaństwowego prawa karnego oraz polityki kryminalnej w aspekcie legislacyjnym .

***

Praca ta nie powstałaby, gdyby nie pomoc wielu osób. Chciałabym jednak w tym miejscu szczególnie podziękować tym osobom, które w największym stopniu wpłynęły na kierunek moich badań i ostateczny kształt tej monografii. W pierwszej kolejności słowa podziękowania kieruję do prof. dr. hab. Leszka Kubickiego za wieloletnią opiekę naukową oraz okazywaną mi życzliwość i dobroć. Chciałabym także wyrazić wdzięczność prof. dr hab. Jolancie Jakubowskiej-Harze i prof. dr hab. Eleonorze Zielińskiej za serdeczność i pomoc, na jaką zawsze mogę z ich strony liczyć. Pragnę również podziękować prof. dr. hab. Ulrichowi Sieberowi, dyrektorowi Instytutu Maxa Plancka Prawa Karnego Zagranicznego i Międzynarodowego we Freiburgu Bryzgowijskim, który zwrócił moją uwagę na teorie dotyczące pluralizmu prawnego i przeszczepów prawnych, w dużej mierze stanowiące teoretyczną podbudowę tej pracy, a także zawsze okazywał mi przychylność. Wyrazy wdzięczności kieruję także do prof. dr. hab. Andrzeja Sakowicza, który zgodził się podjąć zadania zrecenzowania tej pracy.

Za pomoc i życzliwość pragnę podziękować Dyrekcji Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Publikacja tej pracy nie byłaby możliwa bez wsparcia finansowego uzyskanego od Akademii Leona Koźmińskiego, za co jestem wdzięczna jej władzom.

Serdeczne wyrazy podziękowania należą się także moim kolegom, z których pomocy korzystałam w czasie pisania tej książki. W szczególności chciałabym tu wymienić dr. Janusza Bojarskiego, dr Agnieszkę Doczekalską, dr. Jacka Kosonogę i dr Małgorzatę Skórzewską-Amberg.

Na koniec chciałabym podziękować za wszystko i zadedykować tę pracę mojemu mężowi, dzieciom – Marysi i Józiowi, oraz rodzicom.