Bodnar Adam (red.), Ploszka Adam (red.), Wpływ Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na funkcjonowanie biznesu

Problematyka związku między prawami człowieka a biznesem w ostatnich latach nabiera coraz większego znaczenia zarówno w poszczególnych krajach, jak i na forum organizacji międzynarodowych. Od kilkunastu lat trwają prace nad instrumentami prawnymi służącymi zapewnieniu przestrzegania praw człowieka przez podmioty niepaństwowe, a jednocześnie umożliwiającymi pociąganie przedsiębiorstw do odpowiedzialności za spowodowane przez nie naruszenia praw człowieka . Z drugiej strony coraz częściej to sam biznes poszukuje w prawach człowieka ochrony przed nadużyciami ze strony władz publicznych.

W ostatnich latach proces ten został zintensyfikowany, czego wyrazem, w wymiarze uniwersalnej ochrony praw człowieka, było przyjęcie przez Radę Praw Człowieka ONZ w 2011 r. wytycznych dotyczących biznesu i praw człowieka . W świetle prawa międzynarodowego nie tworzą one nowych zobowiązań. Dokonują jednak interpretacji już istniejących zobowiązań w kontekście styku biznesu i praw człowieka. Przyjęciu wytycznych towarzyszyło uruchomienie tzw. specjalnej procedury Rady Praw Człowieka – tj. powołanie Grupy Roboczej ONZ ds. praw człowieka i korporacji transnarodowych oraz innych przedsiębiorstw biznesowych . Trzy lata później – 26 czerwca 2014 r. – Rada Praw Człowieka przyjęła rezolucję, która pozwoliła na rozpoczęcie prac nad wiążącą umową międzynarodową dotyczącą odpowiedzialności przedsiębiorstw za naruszenia praw człowieka .

Tematyka związków między biznesem a prawami człowieka została podjęta także w wymiarze regionalnym – na forum Rady Europy, czego wyrazem jest rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1757 (2010) oraz rekomendacja nr 1936 (2010), zatytułowane Biznes a prawa człowieka . Podążając za zaleceniami Zgromadzenia Parlamentarnego, Komitet Ministrów Rady Europy w 2013 r. zlecił Komitetowi Sterującemu Praw Człowieka (CDDH) opracowanie niewiążącego instrumentu poświęconego prawom człowieka w kontekście biznesu. Efektem prac tego ciała było przyjęcie przez Komitet Ministrów Rady Europy 2 marca 2016 r. rekomendacji skierowanej do państw członkowskich w sprawie praw człowieka i biznesu .

Scharakteryzowany wyżej proces stanowi tło dla rozwijającego się w tym obszarze dorobku orzeczniczego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) wypracowanego w oparciu o wiążącą Polskę konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zwaną zwyczajowo Europejską Konwencją Praw Człowieka (EKPCz). Konwencja ta przyjęta i otwarta do podpisu w 1950 r., a więc niedługo po zakończeniu dramatu II wojny światowej, pierwotnie została pomyślana jako narzędzie ochrony jednostki przed państwem. Z czasem jednak ETPCz ochronę pomyślaną dla jednostki zaczął rozszerzać na przedsiębiorców, wpływając tym samym pośrednio na funkcjonowanie biznesu, także poprzez kształtowanie otoczenia prawnego oddziałującego na efektywność prowadzenia działalności gospodarczej (m.in. w odniesieniu do mechanizmów egzekucji umów cywilnoprawnych oraz prawa do sądu). Szczególnie istotne orzecznictwo dla biznesu zostało wypracowane w związku z zarzutem naruszenia prawa własności (art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz) oraz prawa do sądu (art. 6 EKPCz), a także wolności słowa (art. 10 EKPCz), zasady nullum crimen sine lege (art. 7 EKPCz), prawa do skutecznego środka odwoławczego (art. 13 EKPCz) czy zakazu podwójnego karania za ten sam czyn (art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz).

Przedkładana czytelnikowi książka zawiera opracowania naukowe dotyczące materialnych i proceduralnych aspektów oddziaływania Konwencji na funkcjonowanie biznesu. Książka ta nie wyczerpuje bogactwa problematyki, ale wskazuje najważniejsze płaszczyzny tego oddziaływania, stanowiąc otwarcie polskiej doktryny prawa na tę problematykę.

Opracowania zawarte w niniejszej książce zostały podzielone na pięć części, z których pierwsza ma charakter ogólno-teoretyczny i poświęcona jest zagadnieniom ustrojowym. Część tę otwiera tekst pióra byłego sędziego ETPCz Leszka Garlickiego, który analizuje kontrowersyjne zagadnienie horyzontalnego obowiązywania praw człowieka (a więc w stosunkach między jednostkami czy też biznesem). Kolejne dwa teksty zawarte w tej części są poświęcone relacji Konwencji i prawa Unii Europejskiej. Krystyna Kowalik-Bańczyk analizuje skutki nieprzystąpienia Unii Europejskiej do Konwencji, które to przystąpienie mogłoby przyczynić się do zwiększenia zakresu gwarancji przysługujących podmiotom gospodarczym, zaś Adam Bodnar omawia wzajemne przenikanie się standardów orzeczniczych trybunałów luksemburskiego i strasburskiego.

W drugiej części autorzy podejmują się próby odpowiedzi na pytanie o różne aspekty wpływu orzecznictwa ETPCz na funkcjonowanie wolnego rynku. Artur Nowacki, analizując zagadnienie wpływu Konwencji na fuzje i przejęcia, dokonuje charakterystyki gwarancji związanych z prawem do poszanowania mienia, w szczególności problematyki squeeze-out, tzw. rozwodnienia akcjonariuszy, czy stosowania umów o wzajemnym popieraniu inwestycji (tzw. umów BIT). Kolejne dwa artykuły dotyczą zagadnienia różnych obowiązków informacyjnych nakładanych na biznes. Paweł Wajda oraz Piotr M. Szelenbaum omawiają zagadnienie kumulowania się sankcji administracyjnej z sankcją karną nakładaną na spółki publiczne za dokonywane manipulacje w obrębie rynku kapitałowego. Adam Ploszka natomiast analizuje gwarancje dla tajemnicy zawodowej prawników, jakie wynikają z orzecznictwa ETPCz i TSUE dotyczącego obowiązku informowania o procederze „prania brudnych pieniędzy”. W kolejnych artykułach w tej części Marcin Szwed dokonuje rekonstrukcji standardów ochrony działalności deweloperskiej, zaś Zuzanna Warso analizuje ograniczenia dla działalności badawczo-rozwojowej. Z kolei Hanna Machińska odnosi się do standardów ochrony praw człowieka – obowiązujących także korporacje – wynikających z orzecznictwa ETPCz. Część drugą kończy omówienie przez Dorotę Głowacką standardów świadczenia usług drogą elektroniczną w kontekście kształtowania się orzecznictwa ETPCz, ze szczególnym uwzględnieniem zasad odpowiedzialności właścicieli forów internetowych.

Część trzecia poświęcona jest wpływowi Konwencji na zagadnienie sprawiedliwości proceduralnej w działalności gospodarczej. Maciej Bernatt rekonstruuje kształtowanie się standardów postępowania w sprawach ochrony konkurencji. Z kolei Robert Krasnodębski analizuje rozwój orzecznictwa ETPCz w zakresie postępowań podatkowych i karno-skarbowych, kładąc szczególny nacisk na kwestię podwójnej karalności za przestępstwa podatkowe.

W czwartej części zawarte są dwa teksty egzemplifikujące wpływ Konwencji na zakres obowiązków i uprawnień pracodawców. Katarzyna Łasak omawia standard ochrony wynagrodzenia i perspektywy jego rozwoju w orzecznictwie ETPCz, zaś Krzysztof Śmiszek – standard odpowiedzialności za dyskryminację w miejscu pracy w kontekście potencjalnego, jednoczesnego ograniczania wolności działalności gospodarczej przedsiębiorców.

W piątej części autorzy rozważają, jaki status ma przedsiębiorca jako podmiot poszukujący przed ETPCz ochrony. Katarzyna Gonera omawia problem zwalniania z kosztów sądowych jako ograniczenia dla działalności gospodarczej, szczególnie widoczny w kontekście licznych spraw przeciwko Polsce wnoszonych przez podmioty gospodarcze, którym sądy krajowe odmówiły dostępu do sądu. Ireneusz C. Kamiński rozważa z kolei, kiedy spółka i inne podmioty gospodarcze mogą wystąpić jako „skarżący” w rozumieniu Konwencji, a także poszukuje odpowiedzi na pytanie, kto może zostać uznany za ofiarę naruszenia Konwencji podnoszonego w skardze: wyłącznie sam taki podmiot, wyłącznie tworzące go jednostki lub łącznie albo zamiennie podmiot korporacyjny i jednostki.

Zaproszenie do złożenia tekstów, z których składa się niniejsza publikacja, przyjęli zarówno przedstawiciele świata nauki, jak i praktycy prawa. Opracowanie stanowi przy tym twórcze rozwinięcie wybranych wystąpień zaprezentowanych na IX dorocznej konferencji Zakładu Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, która odbyła się 14 listopada 2014 r. Celem konferencji było także upamiętnienie setnej rocznicy urodzin oraz czterdziestej rocznicy śmierci nestora polskiego prawa administracyjnego Prof. Jerzego Starościaka (1914–1974), jednego ze współautorów kodeksu postępowania administracyjnego, autora rozlicznych prac poświęconych prawu administracyjnemu. Ten wybitny naukowiec, który ukształtował kilka pokoleń prawników, przez większą część swojej kariery naukowej związany był z Wydziałem Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

W tym miejscu pragniemy podziękować kierownikowi Zakładu Praw Człowieka – Prof. Mirosławowi Wyrzykowskiemu – za inspirację do podjęcia prac nad organizacją konferencji i jej uwieńczeniem w postaci wydania niniejszej publikacji.

Wyrażamy nadzieję, że publikacja stanowić będzie inspirację dla podejmowania dalszych badań naukowych w obszarze związków biznesu z prawami człowieka, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. Liczymy również, że okaże się przydatnym narzędziem dla praktyki prawa i będzie stanowić inspirację dla adwokatów i radców prawnych do formułowania skarg do ETPCz, a dla sędziów – do uwzględniania standardów ETPCz w swoim orzecznictwie.

Adam Bodnar

Adam Ploszka