Kruczalak-Jankowska Joanna, Wpływ europeizacji prawa na instytucje prawa handlowego

W dniach 26–28 września 2013 r., Katedra Prawa Handlowego i Międzynarodowego Prawa Prywatnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego organizuje IX Ogólnopolski Zjazd Katedr Prawa Handlowego. Zjazd, który odbywa się cyklicznie co dwa lata, jest jednym z najważniejszych wydarzeń w Polsce, traktujących o bieżących problemach tworzenia i stosowania prawa handlowego. Pragniemy wyrazić nadzieję, że publikacje zgromadzone w tej Księdze, z których część zostanie wygłoszona w czasie Konferencji, staną się podstawą do dalszej dyskusji nad najważniejszymi problemami związanymi z wpływem prawa europejskiego na tendencje rozwojowe prawa handlowego w Polsce, także w związku z toczącymi się obecnie pracami legislacyjnymi.

Zjazd, stanowiący doskonałą okazję do wymiany myśli i poglądów, jest też dobrym miejscem na formułowanie postulatów de lege ferenda odnośnie do polskiego prawa prywatnego oraz pochyleniem się nad problemami przedsiębiorców zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. Wydarzenie to stanowi również okazję do spotkania przedstawicieli nauki oraz praktyków z całej Polski, w tym tych najmłodszych, którzy w przyszłości będą stanowić o kondycji polskiego prawa.

Udział w Zjeździe Katedr Prawa Handlowego zapowiedziało około dwustu wybitnych naukowców oraz przedstawicieli praktyki z zakresu prawa handlowego i międzynarodowego prawa prywatnego, w tym wielu profesorów, sędziów Sądu Najwyższego, przedstawiciele Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, Rady Legislacyjnej oraz inni pracownicy wszystkich polskich uniwersytetów i innych uczelni wyższych.

Inaczej niż zwykle referaty-artykuły, z których część zostanie wygłoszona podczas Zjazdu, ukazują się w postaci publikacji książkowej jeszcze przed Zjazdem. Mamy nadzieję, że taka nowa forma publikacji usprawni przebieg konferencji i przyczyni się do ożywionej dyskusji. W Księdze znajduje się 49 artykułów. Ze względu na tematykę Zjazdu poruszono w nich przede wszystkim zagadnienia związane z pracami legislacyjnymi podejmowanymi w Unii Europejskiej oraz w Polsce w zakresie prawa handlowego i prawa prywatnego międzynarodowego, zaprezentowano również wyniki badań prowadzonych w poszczególnych ośrodkach akademickich, także na potrzeby dydaktyki i praktyki gospodarczej. Uznając, że jednym z celów Zjazdu jest umożliwienie wzięcia swobodnego udziału w dyskusji, dokonano stosunkowo ograniczonej korekty redakcyjnej, wychodząc z założenia, że odpowiedzialność za słowo przyjmują na siebie sami Autorzy.

Księga składa się z trzech części. W części pierwszej zawarto artykuły poświęcone problematyce spółek handlowych. Część druga dotyczy umów i innych czynności handlowych. Natomiast część trzecia zatytułowana „Inne zagadnienia” obejmuje w swojej treści zagadnienia ogólne prawa spółek oraz szeroko pojętej działalności gospodarczej.

W imieniu organizatora – Katedry Prawa Handlowego Międzynarodowego Prawa Prywatnego – pragnę wyrazić podziękowania instytucjom i osobom, bez których wsparcia nie powstałaby zarówno ta publikacja, jak i nie mógłby się odbyć sam Zjazd Katedr. Podziękowania należą się w szczególności Dziekanowi WPIA UG prof. UG dr hab. Jakubowi Stelinie oraz Partnerowi Strategicznemu: Kancelarii Radców Prawnych i Adwokatów Głuchowski, Siemiątkowski, Zwara i Partnerzy. Podziękowania należą się także pozostałym sponsorom: Wydawnictwu C.H. Beck sp. z o.o., Wydawnictwu Wolters Kluwer Polska S.A., Kancelarii Sołtysiński Kawecki & Szlęzak, Krajowej Radzie Notarialnej, Okręgowej Radzie Adwokackiej w Gdańsku, Izbie Notarialnej w Gdańsku oraz Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Gdańsku.

Szczególne podziękowania należą się Wydawnictwu LexisNexis Polska sp. z o.o., które własnym sumptem zdecydowało się wydać niniejszą Księgę.

Patronatem honorowym objęli Zjazd: Marszałek Województwa Pomorskiego Mieczysław Struk, Prezydent Miasta Gdańska Paweł Adamowicz, Prezydent Miasta Sopotu Jacek Karnowski, Prezydent Miasta Gdyni Wojciech Szczurek.

W imieniu organizatorów Zjazdu Dr hab. Joanna Kruczalak-Jankowska, prof. UG

Europejskie prawo spółek odnosi się do szerokiej sfery zagadnień, począwszy od czynności związanych z zakładaniem spółek, ich strukturą wewnętrzną, decydowaniem o poszczególnych składnikach majątkowych, uprawnieniach właścicieli, do obowiązków członków ich organów, prawa do reprezentowania spółki. We wskazanym zakresie mieszczą się także zagadnienia odnoszące się do prawa decydowania o wszelkich ponadgranicznych przeniesieniach miejsca siedziby czy przekształceniach istniejących podmiotów w nowe organizacje gospodarcze w innych regionach Unii Europejskiej, również tych o charakterze holdingowym.

Nie mniej istotnym zagadnieniem, które ma bezpośredni wpływ na europejskie regulacje w zakresie prawa spółek, jest przede wszystkim stopniowe wprowadzanie norm ujednolicających materialne prawo spółek . W tym zakresie aktywność ustawodawcza i orzecznicza organów UE sprzyja tworzeniu wspólnej europejskiej przestrzeni gospodarczej. Jej nieodłącznym elementem jest idea zbliżania i ujednolicania systemów prawnych, dotyczących spółek w poszczególnych państwach członkowskich . Na taki ich kształt niebagatelny wpływ ma orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zwanego dalej TSUE). Wydawane przez niego orzeczenia zawierają interpretację istniejących swobód traktatowych, z których szczególne znaczenie ma swoboda przedsiębiorczości. Dzięki temu spółki krajowe uzyskały możliwość przenoszenia swojej siedziby z jednego państwa do innego. Natomiast właścicielom tak utworzonych podmiotów z jednej strony przyznano prawo nie tylko wyboru miejsca wykonywania działalności gospodarczej, ale również wyboru jej formy organizacyjnej . Doskonałym przykładem w tym względzie jest próba powołania do życia Europejskiej Spółki Prywatnej (zwanej dalej ESP), która miałaby ułatwić prowadzenie działalności gospodarczej na terenie całej UE małym i średnim przedsiębiorcom.

Widząc te ograniczenia i mając na względzie możliwość dalszej modernizacji systemu europejskiego prawa spółek, Komisja Europejska (zwana dalej KE) podjęła prace w ramach projektu „Modernizacja prawa spółek i ulepszanie ładu korporacyjnego” . W ramach podjętych działań zadeklarowano również kontynuację prac nad pomysłem powołania do życia ESP . W każdym z tych przypadków działania zmierzają w kierunku stworzenia takiego modelu funkcjonowania europejskiego prawa spółek, który zapewniałby równowagę między poszczególnymi grupami interesów. Niestety, w tym zakresie nie przyjął się model odgórnego ustalania norm w nim funkcjonujących wyłącznie przez instytucje unijne.

Wobec tego koniecznością okazało się wypracowanie harmonizacji przepisów krajowych. W jej ramach zakłada się przyznanie przedsiębiorcom prawa wyboru pomiędzy odrębnymi systemami prawa spółek, jakie funkcjonują w UE, i jej poszczególnymi państwami. W konsekwencji cele, jakie sobie założyła KE, mają sprzyjać promowaniu najwyższych kryteriów prawnych w zakresie zbliżania się regulacji prawa spółek państw członkowskich w taki sposób, by ułatwiać i przyspieszać działania harmonizacyjne na jak najniższym poziomie. Wobec czego podejmowane działania mają stworzyć narzędzia prawne ułatwiające zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej, przy jednoczesnym podnoszeniu jej wydajności . Stąd też inicjatywa podejmowana jest jedynie w tych obszarach, w których działania takie są potrzebne i niezbędne. Rzecz jasna, nieocenioną rolę w tym procesie ma do odegrania orzecznictwo TSUE, bez którego rozszerzającej wykładni przepisów traktatowych nie można byłoby rozwiązać wielu problemów nie tylko interpretacyjnych, ale przede wszystkim praktycznych.

Liczne powody skłaniają do kolejnego pochylenia się nad problematyką obowiązków informacyjnych w fazie przedkontraktowej. Przede wszystkim służą one budowaniu i ochronie zaufania stron w procesie kontraktowania. Oczywista jest tu jednak konieczność poszukiwania rozsądnych rozwiązań. O ile bowiem wykluczenie asymetrii informacyjnych pozwala zapewnić właściwy poziom konkurencji na rynku, sprzyja zobowiązywaniu się i współpracy pomiędzy stronami kontraktu , o tyle nadmiar informacji „przymusowo” przekazywanych sobie przez kontrahentów może zniweczyć całkowicie osiągnięcie celów tych zabiegów . Dotychczas ze szczegółową regulacją przedkontraktowych obowiązków informacyjnych mieliśmy do czynienia przede wszystkim w ustawodawstwie odnoszącym się do obrotu z udziałem konsumentów. Zdaje się jednak, że mechanizmy te znajdą szersze zastosowanie także w obrocie dwustronnie profesjonalnym, co w szczególności wiąże się z coraz szerszym postrzeganiem strony słabszej w obrocie i ograniczaniem swobody umów w celu jej ochrony , w tym w ramach regulacji prawa prywatnego międzynarodowego . Nie oznacza to jednak, że jedynym zadaniem regulacji obowiązków informacyjnych jest ochrona słabszej strony stosunku prawnego .

Zachętą do zainteresowania się obowiązkami informacyjnymi przy sprzedaży dwustronnie profesjonalnej stały się postanowienia projektów Wspólnego systemu odniesienia (DCFR) oraz rozporządzenia o Wspólnych Europejskich Przepisach Dotyczących Sprzedaży (CESL) . Te ostatnie są szczególnie interesujące w świetle założeń zawierającego je projektu rozporządzenia. Dają istotny wyraz przydania małym i średnim przedsiębiorcom statusu podmiotów chronionych przez prawo umów. W art. 23 CESL zaproponowano odrębne uregulowanie obowiązków informacyjnych przy sprzedaży dwustronnie profesjonalnej, co nadało projektowanej regulacji szczególną rolę.

Zdaniem Komisji Europejskiej, istotną przeszkodą w transgranicznej wymianie handlowej w ramach rynku wewnętrznego UE są głównie różnice w prawie umów poszczególnych państw członkowskich . Dotyczy to zarówno obrotu konsumenckiego, jak i podwójnie profesjonalnego. Zniechęcają one przedsiębiorstwa – w szczególności małe i średnie – do rozpoczynania transgranicznej działalności handlowej lub rozszerzania jej na rynki innych państw członkowskich. Z tego względu, 11 października 2011 r. został przedstawiony przez Komisję Europejską projekt rozporządzenia ws. wspólnych, europejskich przepisów dotyczących sprzedaży (Common European Sales Law) , który jest obecnie przedmiotem prac legislacyjnych w ramach Unii Europejskiej. CESL ma stanowić tzw. instrument opcjonalny (ang. optional instrument) w zakresie europejskiego prawa umów, oparty na metodzie opt-in, polegającej na tym, że dla zastosowania CESL konieczne jest jego wskazanie, tj. aktywny wybór dokonany przez strony. CESL będzie mógł znaleźć zastosowanie w umowach konsumenckich (Business to Consumer – B2C), a także w obrocie dwustronnie profesjonalnym (Business to Business – B2B) . W tym drugim przypadku jednak znajdzie on zastosowanie tylko wtedy, gdy jedna ze stron zostanie zakwalifikowana do kategorii tzw. SME (Small-Medium Enterprise, tj. mały lub średni przedsiębiorca). Jednakże wraz z wprowadzeniem CESL (jeśli projekt przepisów CESL będzie miał moc wiążącą), powstanie pytanie o potencjalną wzajemną konkurencję przepisów CESL dotyczących dwustronnego obrotu profesjonalnego i przepisów Konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 11 kwietnia 1980 r. . Filozofia oraz motywy regulacji CESL są podobne do CISG [tak jak i w przypadku innych, kolejnych źródeł międzynarodowego prawa handlowego o charakterze niewiążącego prawa modelowego (soft law)]. Pomimo wielu pozytywnych stron stosowania CISG (podobnych do tych potencjalnie wynikających ze stosowania CESL w przyszłości), w praktyce strony mają tendencje do wyłączania Konwencji wiedeńskiej w międzynarodowych umowach sprzedaży.

Artykuł ten ma na celu nakreślenie potencjalnych trudności ze stosowaniem CESL (na skutek wskazania przez strony) w obrocie profesjonalnym, gdyby akt ten stał się rozporządzeniem UE. Punktem wyjścia dla prowadzonych rozważań jest analiza „fenomenu” i praktyki wyłączania zastosowania Konwencji wiedeńskiej (CISG) w przypadku międzynarodowych umów sprzedaży w obrocie profesjonalnym. Autorka opracowania zwróci w szczególności uwagę na niektóre powody, którymi strony zwykle się kierują, podejmując decyzję o wyłączeniu CISG. Na tej podstawie zostanie podjęta próba zidentyfikowania trudności ze stosowaniem instrumentu opcjonalnego w obrocie dwustronnie profesjonalnym, które mogą wystąpić z chwilą uzyskania przez CESL mocy wiążącej (rozporządzenia UE). Celem tego artykułu nie jest porównanie poszczególnych instytucji unormowanych w CESL i CISG.