Nowińska Ewa, Wolność wypowiedzi prasowej

Problematyka prawna związana z funkcjonowaniem szeroko rozumianej prasy nabiera coraz większego znaczenia. Wynika to z wielu przyczyn, w tym przede wszystkim ze wzrastającej roli społecznej mediów, ich rozbudowanej struktury tematycznej, wielości konkurujących ze sobą przedsiębiorstw medialnych.

Po 1989 r. otworzyła się przed prasą szansa funkcjonowania w strukturach państwa demokratycznego, z jego gwarancjami dotyczącymi zarówno wolności słowa, jak i swobody prowadzenia działalności gospodarczej. Powołano w tym czasie wiele nowych tytułów gazet, ustawa o radiofonii i telewizji umożliwiła funkcjonowanie prywatnym nadawcom. Powiększający się rynek prasowy wymusił konkurencję, która w oczywisty sposób stymuluje walkę o klienta (czytelnika, widza, słuchacza). W tym zakresie, jak wskazuje praktyka, wykorzystuje się różne metody, nie zawsze zgodne zarówno z duchem konkurencji, jak i z prawem. Trudno nie zauważyć, że zmieniona sytuacja ustrojowa dotyczy nie tylko wydawców i nadawców, także dziennikarze zostali włączeni w nurt walki konkurencyjnej. Równocześnie otrzymali do ręki "broń" o ogromnej sile rażenia: wolność słowa. Zafascynowani możliwościami stąd wynikającymi, zapomnieli - lub nie chcieli pamiętać - że zarówno ta, jak i inne wolności, mają swoje tak prawne, jak i etyczne granice. Nie jest to bowiem prawo "jednostronne", to przede wszystkim prawo społeczeństwa do otrzymywania informacji.

Wolność, o której mowa w tytule, nie może być w państwie prawa - co jest zresztą oczywiste - absolutna. Próba zakreślenia jej granic pozwoli, choćby w ogólnych zarysach wskazać, co mieści się w tym pojęciu, a co poza nie wykracza. Ograniczeń poszukiwać należy w różnych gałęziach prawa, niewątpliwie jednak podstawowy zbiór zasad i reguł znajduje się w ustawie Prawo prasowe i w nierozerwalnie z nią związanych aktach prawnych. Z tego względu zamieszczone w niniejszej pracy uwagi dotyczą wskazanej powyżej regulacji, z koniecznym przywołaniem odpowiednich rozwiązań zawartych w innych ustawach.

Pozostawiając szczegółowy komentarz do wskazanej ustawy poza zakresem moich zainteresowań, pracę swoją poświęcę poniższym zagadnieniom. Na styku litery prawa i potrzeb praktyki rodzi się pytanie o granice wolności wypowiedzi prasowej. Aby odpowiedzieć na nie, nie wystarczy odwołanie się do ustawy, lecz konieczna jest znajomość systemu rozwiązań legislacyjnych wraz z ich teoretycznymi i filozoficznymi podstawami. Takie ujęcie przedmiotu sprawi, że zawarte w tej książce uwagi nie stracą, mam nadzieję, aktualności wraz ze zmianami w zakresie konkretnych rozwiązań prawnych. Nie pretenduję oczywiście do zaproponowania rozwiązań uniwersalnych, moim celem jest zebranie i próba podsumowania powstałych na tle obowiązujących przepisów trudności związanych z koniecznością interpretacji pojęć nieostrych, wyznaczających ramy wolności, czego skutkiem są rozbieżności stanowisk zarówno sądów, jak i przedstawicieli doktryny.

Wybór problematyki podyktowały także moje osobiste zainteresowania, do których w szczególności należy fenomen wolności wypowiedzi, która wiele obiecuje, znacznie mniej gwarantując. Obszerne opracowania tematyczne nie wyczerpują problematyki z nią związanej, gdyż nieustająco wzbogaca ją praktyka. Nadto, wiele kwestii nie może być rozwiązanych generalnie, odpowiednie oceny dyktują okoliczności konkretnej sprawy, stąd często w podobnych sprawach zapadają odmienne wyroki sądowe.

Oczywistą konsekwencją wolności wypowiedzi jest - w rozumieniu potocznym - brak cenzury. W świadomości wielu przedstawicieli prasy jej miejsce zajęło orzecznictwo sądów powszechnych, w szczególności w zakresie stosowania instytucji zabezpieczeń. Stąd do kwestii tych nawiązuję omawiając znaczenie, jakie - moim zdaniem - przypisać należy treści ust. 2 art. 54 Konstytucji, zakazującego stosowanie cenzury prewencyjnej.

O znaczeniu, jakie ustawodawca przypisuje prasie, świadczą przede wszystkim gwarancje w zakresie dostępu do informacji. Wprawdzie uchwalenie odpowiedniego aktu prawnego podyktowała konieczność realizacji przepisów Konstytucji, w której odpowiednie uprawnienia przyznano "każdemu", jednakże w odniesieniu do prasy znacznie je rozszerzono. Wydaje mi się, że w tym zakresie problemem zasadniczym nie jest sam dostęp do informacji, lecz obowiązujące ograniczenia. Z tego względu właśnie one zostały przybliżone.

Niewątpliwie dla dziennikarzy istotny jest zakres ciążących na nich obowiązków, które w sposób oczywisty narzucają ograniczenia wolności ich wypowiedzi. Ustawa Prawo prasowe mówi o tym, używając zwrotów nieostrych, budzących liczne wątpliwości; rezultatem tego jest zmienne stanowisko Sądu Najwyższego w kwestii odpowiedzialności dziennikarskiej. Wiele zastrzeżeń budzą również zasady rządzące tzw. sprawozdawczością sądową. Sala rozpraw nieustająco cieszy się zainteresowaniem społecznym, nic zatem dziwnego, iż również prasa takie przekazy zamieszcza. Ustawa niektóre problemy z tym związane reguluje, pozostawiając jednak szereg niejasności. Z takimi materiałami prasowymi związane jest tzw. dziennikarstwo śledcze czy prowokacja, które oczywiście nie są wolne od ograniczeń. Także i tę problematykę postaram się przybliżyć.

Nie mniej ważne znaczenie ma ochrona dóbr osobistych podmiotów cieszących się zainteresowaniem mediów. Jest to niewątpliwie nie dający się wyczerpać problem prawny o szczególnym dla prasy znaczeniu. Próba przedstawienia wątpliwości, jakie wywołują odpowiednie regulacje ustawowe, nie przyniosła - bo i nie mogła - gotowych rozwiązań. Mam jednak nadzieję, że zasygnalizowałam istotne problemy.

Ostatnimi czasy wiele kontrowersji powstało wokół instytucji sprostowań i odpowiedzi; stały się także przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. W tym zakresie również istnieje konieczność nowelizacji przepisów, aby choć w części odpowiadały rzeczywistym wymaganiom społecznym.

Wyjątkowa aktualność podejmowanych w tej pracy zagadnień oraz konieczność uwzględnienia w niej najnowszych propozycji rozwiązywania spraw spornych, wymaga oparcia się nie tylko na materiale zawartym w aktach prawnych, orzecznictwie, czy publikacjach naukowych. Konieczne staje się także sięgnięcie w szerokim zakresie do materiałów prasowych. Dodatkowym uzasadnieniem takiego zabiegu może być w tym przypadku i ta okoliczność, że z reguły wyszły one spod pióra tych, których problematyka wolności wypowiedzi dotyka bezpośrednio, czyli samych dziennikarzy.

Raz jeszcze chciałabym podkreślić, iż tematyka pracy nie pretenduje do wyczerpania poruszanej problematyki. Moim celem było zaakcentowanie węzłowych zagadnień związanych z wypowiedzią prasową i jej ograniczeniami, wynikającymi przede wszystkim z przepisów ustawy Prawo prasowe.