Zawadzka Zofia, Wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Problem rozstrzygania konfliktu zasad

Zagadnienie rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności osób wykonujących działalność publiczną stanowi aktualną i doniosłą, a zarazem trudną problematykę badawczą. Doniosłość wynika z faktu, że naruszanie przez prasę sfery życia prywatnego osób wykonujących działalność publiczną staje się zjawiskiem nie tylko coraz częstszym na łamach tzw. prasy bulwarowej, ale również występującym nierzadko w tzw. prasie poważnej. Problem ten dotyczy w szczególności polityków, członków rządu i innych osób pełniących funkcje publiczne, jak również osób powszechnie znanych z życia społecznego, kulturalnego, artystycznego, zwłaszcza aktorów, piosenkarzy, prezenterów telewizyjnych czy sportowców.

Tematem pracy jest problematyka rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Zagadnienie to nie było dotąd przedmiotem pogłębionych rozważań w polskiej literaturze przedmiotu. W doktrynie polskiej można znaleźć wiele pozycji poświęconych odrębnie wolności prasy i prawu do prywatności, natomiast brak jest monografii odnoszącej się do tematu zakreślonego w niniejszej pracy. Nieliczne odniesienia do problematyki prywatności w konflikcie z wolnością prasy nie są w stanie sprostać potrzebom praktyki. Zwraca uwagę jedynie monografia autorstwa Jacka Sadomskiego Konflikt zasad – ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, jednakże Autor ogniskuje swoje rozważania wokół analizy zasad i wzorców cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych w ogólności, nie odnosząc się do konfliktu wyrażonego w temacie pracy. Tematykę konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności podejmowała także Joanna Sieńczyło-Chlabicz w monografii Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, koncentrowała się jednak przede wszystkim na kwestii naruszeń prywatności oraz granic dozwolonej ingerencji prasy w prywatność tzw. osób publicznych.

Wybór sposobu sformułowania tytułu niniejszej pracy: Wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną – problem rozstrzygania konfliktu zasad, uzasadniony jest przyjętymi przez autorkę założeniami. Jako zasady pozostające w konflikcie wskazano z jednej strony wolność prasy, a z drugiej ochronę prywatności. O ile ujęcie drugiej z tych zasad nie budzi w doktrynie wątpliwości, o tyle pewne kontrowersje wzbudza kwestia, czy poprawne jest sformułowanie „wolność prasy” czy też sformułowanie „wolność wypowiedzi prasowej”. W doktrynie reprezentowany jest pogląd, zgodnie z którym prasa nie jest nośnikiem własnych wolności, lecz depozytariuszem wolności jej odbiorców – czytelników, słuchaczy i widzów. W związku z powyższym prasa sama nie korzysta z wolności, lecz czyni to jedynie w interesie i dla dobra społeczeństwa, będąc instrumentem społecznym gromadzenia, przetwarzania i przekazywania informacji i opinii między ludźmi . Powyższy pogląd przyjął również Sąd Najwyższy, wskazując, że wolna prasa ma za zadanie służyć człowiekowi i obywatelowi, pełniąc funkcje informacyjną i kontrolną. Jednocześnie dziennikarze muszą być świadomi, że chociaż są w pierwszej kolejności beneficjentami wolności prasy, to prasa ma służyć całemu społeczeństwu, realizując prawo obywatela do rzetelnej, czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, niewprowadzającej w błąd i odpowiedzialnej informacji . W świetle powyższego poglądu bardziej prawidłowe jest posługiwanie się zwrotem „wolność wypowiedzi prasowej”. Nie kwestionując zasadności zaprezentowanego stanowiska, należy jednak zauważyć, że powszechnie przyjmuje się, iż wolność prasy jest pochodną konstytucyjnie zagwarantowanej wolności wypowiedzi i funkcjonuje jako odrębna wolność, aczkolwiek ściśle powiązana z wolnością wypowiedzi. Ponadto termin „wolność prasy” jest powszechnie przyjęty na gruncie poglądów piśmiennictwa oraz orzecznictwa zarówno polskiego, jak i zagranicznego czy międzynarodowego (freedom of press, liberté de la presse, Pressefreiheit). Pojęcie wolności prasy jest więc szeroko wykorzystywane, nawet w sytuacji, gdy akty normatywne nie gwarantują tej wolności wprost, lecz jedynie przez odniesienie do wolności wypowiedzi. Z uwagi więc na powszechne stosowanie określenia „wolność prasy”, a zarazem nie negując, że prasa korzysta z wolności wypowiedzi w interesie społeczeństwa, zarówno w tytule, jak i w dalszych rozważaniach przyjęto używanie terminu „wolność prasy”.

Kolejnym zagadnieniem, które wywołuje wątpliwości i kontrowersje, jest pojęcie osób wykonujących działalność publiczną. Zostało ono wyinterpretowane z treści art. 14 ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe , zgodnie z którym nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby. Wątpliwości budzi zastosowana terminologia. Osoby, o których mowa w art. 14 ust. 6 pr. pras., określane są mianem prowadzących działalność publiczną, wykonujących działalność publiczną lub podejmujących działalność publiczną. Doktryna ani orzecznictwo nie wypowiadają się na temat rozróżnienia tych określeń, celowe jest więc odniesienie się do ich literalnego znaczenia. „Wykonywać” oznacza robić coś, wprowadzać w życie . Z kolei „podejmowanie określonej działalności” to rozpoczęcie jakiegoś działania, przedsięwzięcie czegoś . Natomiast „prowadzenie” działalności publicznej należy rozumieć jako bycie odpowiedzialnym za funkcjonowanie i przebieg czegoś, kierowanie czy przewodzenie działaniom . Zastosowana terminologia wydaje się pozostawać bez wpływu na zakres podmiotowy tego pojęcia. Z uwagi na znaczenie słownikowe zasadne wydaje się użycie terminu „wykonywanie” działalności publicznej. Stosowanie dwóch pozostałych sformułowań w zbędny i niecelowy sposób ogranicza zakres podmiotowy kategorii osób określonej w art. 14 ust. 6 pr. pras. Dlatego też niniejsza praca operuje pojęciem osoby wykonującej działalność publiczną.

Na przestrzeni ostatnich lat odnotowuje się wyraźny wzrost liczby spraw sądowych z tytułu naruszenia przez prasę prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Znajduje to odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów apelacyjnych, mających siedziby zwłaszcza w Warszawie i Krakowie, jak również w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Dorobek judykatury może więc stanowić materiał badawczy do rozważań nad problematyką rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Znamienne jest jednak, że modele rozstrzygania konfliktu zasad nie były przedmiotem szerszych i pogłębionych rozważań sądów. Z uwagi na powyższe konieczne było skorzystanie z bogatego dorobku orzeczniczego Bundesgerichtshof i Bundesverfassungsgericht, zwłaszcza w zakresie przeprowadzenia pogłębionej analizy modeli rozstrzygania konfliktu zasad, stanowiska sądów co do procesu ważenia i zasady proporcjonalności.

Celem pracy jest ustalenie, w jaki sposób powinien być rozstrzygany konflikt zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną, i jakie kryteria decydują o pierwszeństwie jednej z nich. Autorka podjęła próbę wskazania najbardziej odpowiedniego modelu dla rozstrzygnięcia wskazanego konfliktu. Jest to zagadnienie trudne i kontrowersyjne, ponieważ obie wartości znajdują oparcie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i stanowią wartości równocenne, które Konstytucja ma obowiązek chronić, a rozstrzygnięcie konfliktu prowadzi zawsze do ograniczenia jednej z tych wartości. Rozważania w tym przedmiocie zostały przeprowadzone na podstawie analizy poglądów doktryny i orzecznictwa na gruncie europejskiej konwencji praw człowieka oraz w prawie prywatnym na przykładzie Niemiec i Polski.

Analiza zagadnienia rozstrzygania konfliktu zasad w płaszczyźnie prawnoporównawczej umożliwia w sposób pełniejszy przedstawienie omawianego zagadnienia. Wybór europejskiej konwencji praw człowieka jako płaszczyzny porównawczej podyktowany jest faktem, że Polska jako strona konwencji obowiązana jest do jej przestrzegania, a orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oddziałuje na wykładnię i interpretację przepisów prawa krajowego. Istotnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem dorobku niemieckiej doktryny i judykatury jest bogata literatura przedmiotu, co umożliwiło przeprowadzenie znacznie szerszych rozważań w zakresie metodologii rozstrzygania konfliktu zasad oraz kryteriów decydujących o przyznaniu pierwszeństwa wolności prasy lub prawu do prywatności w okolicznościach konkretnej sprawy. Dokonana analiza dostarczyła impulsów do formułowania wniosków na gruncie polskiego porządku prawnego. Należy również podkreślić, że orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 czerwca 2004 r. w sprawie Von Hannover v. Niemcy było szeroko komentowane w doktrynie niemieckiej i wpłynęło na zmianę orzecznictwa sądów niemieckich w kwestii sposobu rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a ochroną prywatności. Sformułowana przez Bundesgerichtshof i zaakceptowana przez Bundesverfassungsgericht zmodyfikowana koncepcja rozstrzygania wskazanego konfliktu stanowi ważne tło przemyśleń i umożliwia szersze spojrzenie na zagadnienia stanowiące przedmiot dysertacji. Nie bez znaczenia jest okoliczność, że poglądy na temat rozstrzygania konfliktu między wolnością prasy a prawem do prywatności w Niemczech są wyważone i nie stanowią rozwiązań skrajnych, przyznających z zasady przewagę wolności prasy, jak m.in. w państwach systemu common law – w Stanach Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii, ani maksimum ochrony prywatności, co jest charakterystyczne dla Francji. Istotny jest również fakt, że niemieckie ustawodawstwo i poglądy przedstawicieli doktryny tradycyjnie stanowią punkt odniesienia na gruncie polskiej literatury przedmiotu.

Analiza problematyki rozstrzygania konfliktu zasad wymagała odwołania się do poglądów teorii i filozofii prawa, zwłaszcza do koncepcji teoretycznych R. Dworkina i R. Alexy'ego. Obaj filozofowie w swoich pracach wiele miejsca poświęcili zagadnieniom zasad prawa, ich istoty i charakteru oraz sposobów rozwiązywania konfliktu zasad. Przeprowadzone rozważania umożliwiły przedstawienie w sposób pełniejszy problematyki będącej tematem pracy. Pozwoliły na wskazanie modelu rozstrzygania konfliktu zasad w drodze ważenia przy wykorzystaniu zasady proporcjonalności. Analiza poglądów teoretycznoprawnych miała więc istotne znaczenie praktyczne.

Zadania, jakie postawiono pracy, sprowadzają się do:

Zakreślone zadania nie pozostają bez wpływu na strukturę pracy. Obejmuje ona łącznie siedem rozdziałów. Rozdział pierwszy został poświęcony problematyce wolności prasy i prawa do prywatności jako zasadom prawa. W tym celu zaprezentowane zostały poglądy przedstawicieli doktryny odnoszące się do zagadnień pojęcia, cech charakterystycznych i znaczenia zasad prawa. Analiza terminu „zasady prawa” dokonana została także w ujęciu teoretycznoprawnym – w poglądach R. Dworkina i R. Alexy'ego.

W rozdziale drugim pracy wyprowadzono zasadę wolności prasy z szerszego pojęcia wolności wypowiedzi oraz przedstawiono gwarancje wolności prasy. Autorka jest świadoma toczącej się dyskusji nad problemem, czy wolność wypowiedzi zagwarantowana została konstytucyjnie jedynie człowiekowi czy także prasie, i w sporze stoi na stanowisku, że prasa jest również beneficjentem wolności wypowiedzi. Temat pracy odwołuje się jednak do wolności prasy, a nie wolności wypowiedzi prasowej, ponieważ wynika to z terminologii trwale zakorzenionej w prawie i poglądach doktryny polskiej, jak i zagranicznej oraz międzynarodowej. W rozdziale drugim skonstruowano ponadto katalog uprawnień stanowiących elementy wolności wypowiedzi i wolności prasy. Niezbędne do realizacji tematu było także wskazanie zadań i funkcji prasy, czego dokonano, badając orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sądów niemieckich i polskich. Podjęto również próbę analizy terminu „wolność prasy” na gruncie definicji legalnej sformułowanej w przepisach ustawy – Prawo prasowe.

Rozdział trzeci poświęcony został prawu do prywatności. W doktrynie i orzecznictwie nie została sformułowana definicja prywatności ani prywatnej sfery życia. Wskazuje się wręcz, że nie ma ani możliwości, ani potrzeby jej tworzenia. Pojęcie prywatności jest dynamiczne, zmienne, niemożliwe do ujęcia w ramy definicji normatywnej. Podjęto jednak próbę ustalenia katalogu informacji zaliczanych do sfery życia prywatnego jednostki. Podjęto również rozważania dotyczące modelu ochrony sfery intymności, który to problem wywołuje kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym było to, czy status osoby wpływa bezpośrednio na zakres przysługującej jej ochrony w ramach prawa do prywatności. W literaturze przedmiotu i w orzecznictwie obserwuje się chaos terminologiczny wynikający z zamiennego używania terminów: „osoba wykonująca działalność publiczną”, „osoba pełniąca funkcję publiczną”, „osoba publiczna” i „osoba powszechnie znana”. Z uwagi na powyższe konieczne było ustalenie wzajemnego stosunku pomiędzy wyżej wymienionymi pojęciami.

Rozdział piąty został poświęcony problematyce modeli rozstrzygania konfliktu zasad. Scharakteryzowano zasadę proporcjonalności odgrywającą doniosłą rolę w procesie rozstrzygania konfliktu zasad. Następnie omówiono zakres obowiązywania zasady proporcjonalności nie tylko w relacjach wertykalnych, ale także horyzontalnych. Rozważono wpływ i znaczenie teorii zasad R. Dworkina i R. Alexy'ego na praktykę sądów w zakresie rozstrzygania konfliktu zasad. W rozdziale szóstym, na podstawie szczegółowej analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sądów niemieckich i polskich, sformułowano decydujące kryterium stosowane przez sądy przy ustalaniu, której z zasad – wolności prasy czy prawu do prywatności – powinien być przyznany prymat w okolicznościach konkretnej sprawy. Skatalogowano również okoliczności, które wpływają na istnienie interesu usprawiedliwiającego ingerencję w prywatność.

Ostatni rozdział – siódmy – dotyczy problematyki interesu publicznego jako decydującego kryterium rozstrzygania konfliktu zasad: wolność prasy a ochrona prywatności osób wykonujących działalność publiczną. Dokonano analizy pojęcia interesu w naukach prawnych, rozważono, czy terminy „interes publiczny” i „interes społeczny” stanowią synonimy i mogą być stosowane zamiennie. Następnie zbadano, w jaki sposób rozumiane jest pojęcie interesu publicznego na gruncie Konstytucji i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz w świetle polskiego ustawodawstwa dotyczącego ochrony dóbr osobistych. Na podstawie wniosków płynących z analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sądów niemieckich i polskich został sformułowany katalog informacji, za których publikacją przemawia interes publiczny usprawiedliwiający ingerencję w prywatność osób wykonujących działalność publiczną.

Publikację zamyka obszerne zakończenie, które zawiera wnioski płynące z rozważań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach.

Przyjęte w pracy hipotezy badawcze przedstawiają się następująco:

Poza zakresem rozważań pozostawiono problematykę odpowiedzialności cywilnej i karnej z tytułu naruszenia prawa do prywatności oraz roszczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym. Zagadnienia te nie były niezbędne do omówienia tematu. Ponadto z uwagi na ich złożoność i obszerność kwestie te powinny być przedmiotem odrębnego opracowania. Należy również podkreślić, że tak istotne rozszerzenie problematyki badawczej spowodowałoby niemożność przeprowadzenia pogłębionej analizy zagadnienia rozstrzygania konfliktu zasad.

Praca została oparta na źródłach prawa polskiego i niemieckiego oraz piśmiennictwie prawniczym wskazanych porządków prawnych. Autorka w szerokim zakresie skorzystała także z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i doktryny analizującej unormowania europejskiej konwencji praw człowieka. Analiza dorobku judykatury Trybunału w Strasburgu i sądów niemieckich była konieczna wobec stosunkowo skromnego w tym zakresie orzecznictwa sądów polskich.

Niniejsza publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem obronionej w marcu 2011 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Praca doktorska powstała pod kierunkiem prof. dr hab. Joanny Sieńczyło-Chlabicz, a jej życzliwymi recenzentami byli prof. zw. dr hab. Jacek Sobczak oraz prof. dr hab. Stanisław Bożyk. Przygotowanie pracy było możliwe dzięki przeprowadzeniu kilku kwerend bibliotecznych: w Instytucie Własności Intelektualnej, Ochrony Konkurencji i Prawa Podatkowego Max-Planck w Monachium (Max-Planck-Institut für Geistiges Eigentum, Wettbewerbs- und Steuerrecht), w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Bibliotece Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ich bogate zbiory umożliwiły zebranie materiałów źródłowych, w tym niemieckiej literatury i orzecznictwa sądowego, i znacząco poszerzyły wykorzystaną w pracy literaturę przedmiotu.