Mostowik Piotr, Władza rodzicielska i opieka nad dzieckiem w prawie prywatnym międzynarodowym

Zagadnienia władzy rodzicielskiej oraz opieki nad dzieckiem wymagają na początku XXI w. analizy z kilku powodów z perspektywy prawa prywatnego międzynarodowego. Systemy prawne różnią się na świecie, stąd znaczenie ma odpowiedź na pytanie o właściwość prawa w konkretnym stanie faktycznym. Współcześnie coraz łatwiej się przemieszczać, co powoduje, że zwiększa się liczba rodzin założonych przez ojca i matkę pochodzących z różnych państw, a ponadto rodzice wraz z dziećmi częściej zmieniają miejsce zamieszkania na inny obszar prawny. W ostatnich latach, nie tylko w Polsce, nastąpiło wiele zmian stanu prawnego, będących przede wszystkim skutkiem przystępowania przez państwo do kolejnych konwencji sporządzonych pod auspicjami Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Nowelizacje, w tym spowodowane wejściem w życie rozporządzeń Unii Europejskiej, objęły też przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Ich stosowanie jest w praktyce ściśle powiązane ze stosowaniem przepisów kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Obecny układ źródeł prawa dla spraw rodzicielskich i opiekuńczych daje przy tym okazję do zbadania ogólniejszego zjawiska, jakim jest jednoczesne obowiązywanie aktów normatywnych o genezie krajowej, międzynarodowej i unijnej.

Celem niniejszego opracowania jest również wypełnienie luki w literaturze prawniczej dotyczącej międzynarodowego prawa rodzinnego, spowodowanej przede wszystkim licznymi zmianami prawa w ostatniej dekadzie. Kompleksowe ujęcie zagadnień jurysdykcyjnych i kolizyjnych powinno przynieść nie tylko korzyści dla praktyki, ale również pogłębić teoretyczne badania nad ich wzajemnymi powiązaniami. Autor ma nadzieję, że postawione w pracy pytania oraz udzielone na nie odpowiedzi będą przyczynkiem do kolejnych opracowań naukowych dotyczących władzy rodzicielskiej i opieki nad dzieckiem.

Zadaniem uwag wprowadzających, zamieszczonych w rozdziale pierwszym, jest przybliżenie terminologii przyjmowanej do opisania wzajemnych stosunków między dzieckiem oraz matką i ojcem, ewentualnie opiekunem, jak też zarysowanie podstawowych regulacji merytorycznych, w tym wynikających z prawa międzynarodowego. Rozdział drugi dotyczy rozwoju źródeł międzynarodowego prawa prywatnego i postępowania cywilnego w ostatnim wieku. Przy tej okazji zreferowane zostały rozwiązania wynikające z aktów normatywnych o genezie krajowej, międzynarodowej i unijnej, które co prawda już nie obowiązują, ale stanowić będą punkt odniesienia dla dokładniejszej analizy obecnego stanu prawnego w dalszej części pracy. W rozdziale trzecim została omówiona problematyka zakresów zastosowania norm jurysdykcyjnych i kolizyjnych pochodzących z kilku aktów normatywnych o różnej genezie, a dotyczących tej samej kategorii spraw. Praktyczne znaczenie ma przy tym ustalenie relacyjnego ograniczenia sytuacyjnego i przedmiotowego zasięgu zastosowania reguł wynikających z aktu normatywnego o niższej randze. Rozdział czwarty dotyczy podstaw jurysdykcji sądów w sprawach rodzicielskich i opiekuńczych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego, konwencji haskiej z 1996 r. oraz rozporządzenia unijnego 2201/2003. Omówienie tych zagadnień, jak też niektórych rozwiązań ogólnych prawa międzynarodowego postępowania cywilnego, jest potrzebne ze względu na ich pośredni wpływ na prawo właściwe, wynikający z właściwości legis fori, która ma istotne znaczenie w obecnym stanie prawnym. Problematyka okoliczności, od których zależy właściwość prawa w sprawach władzy rodzicielskiej oraz opieki nad dzieckiem, tj. łączników kolizyjnych oraz oddziaływania rozwiązań ogólnych prawa prywatnego międzynarodowego, stanowi treść rozdziału piątego. Przy okazji została przedstawiona też ewolucja znaczenia okoliczności obywatelstwa oraz miejsca zamieszkania i zwykłego pobytu dla określenia prawa właściwego. W rozdziale szóstym zawarto uwagi dotyczące specyfiki wiążących Polskę bilateralnych umów międzynarodowych. Ich liczba oraz kazuistyka powoduje, że zreferowanie ich we wcześniejszych rozdziałach mogłoby negatywnie wpłynąć na tok i przejrzystość rozważań dotyczących zasadniczego stanu normatywnego. Opracowanie zamykają uwagi końcowe, zawierające generalne podsumowanie oraz kilka ogólnych postulatów de lege ferenda.

W pracy uwzględniono stan aktów normatywnych na 15 sierpnia 2014 r.