Gapska Edyta, Wady orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym

Fundamentalnym założeniem leżącym u podstaw respektowania zasady prawa do sądu, której pełna realizacja stanowi priorytetową przesłankę ochrony wolności i praw osobistych, jest przysługujące jednostce uprawnienie do rozpoznania i rozstrzygnięcia wszelkich spraw jej dotyczących przez sąd, dający gwarancję sprawiedliwego postępowania, w tym także podejmowania obiektywnych, słusznych i zgodnych z prawem decyzji . Urzeczywistnienie zasady dostępu do sądu wymaga, aby wszelkie działania organów sądowych podejmowane były w granicach wyznaczonych przez formy postępowania, albowiem to one "w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości stanowią gwarancję, że interes jednostki będzie chroniony" . To właśnie formy procesowe, w które wpisana jest każda działalność organów sądowych, umożliwiają uzewnętrznienie przejawów woli, wiedzy i władzy, bez których akt jurysdykcyjny zaistnieć nie może. Tryb podejmowania decyzji sądowej - z pozoru będący zagadnieniem drugorzędnym - wyznacza w istocie konieczne formalne granice prawa do sądu i zapewnia jednolitość gwarancji jego realizacji.

W kontekście realizacji owej proceduralnej (formalnej) sprawiedliwości, stanowiącej niezbędny warunek udzielenia jednostkom efektywnej ochrony prawnej, szczególnego znaczenia nabiera sądowy proces decyzyjny, który - jak każda działalność ludzka - dotknięty może być różnego rodzaju wadliwością. Pomimo podejmowanych wciąż prób usprawniania procedur stosowania prawa, znajdujących również wyraz w zmianach przepisów postępowania cywilnego, problem wadliwości orzeczeń sądowych nie zanika, o czym świadczą choćby liczne wypowiedzi Sądu Najwyższego. Pochodną tych niedających się uniknąć błędów w sądowym procesie decyzyjnym jest tendencja do wprowadzania instrumentów procesowych o charakterze represyjnym, wzmacniających system gwarancji efektywnej ochrony prawnej i stanowiących odpowiedź na rosnące wciąż potrzeby związane z usuwaniem naruszeń wywołanych wadliwym działaniem organów sądowych .

Znaczenie uchybień w zakresie czynności procesowych poprzedzających lub towarzyszących sądowym procesom decyzyjnym wynika z faktu, iż - oddziałując na wydane w ich następstwie orzeczenia i powodując bardziej lub mniej rażącą wadliwość, różnorodną zarówno co do przyczyn, postaci, jak i konsekwencji prawnych - stanowią one przeszkodę na drodze do urzeczywistnienia efektywnej ochrony prawnej. Warunkiem pełnej realizacji zasady dostępu do sądu jest bowiem formalna prawidłowość wszelkich elementów sądowego procesu decyzyjnego, a jakiekolwiek naruszenia przepisów postępowania, zdolne do oddziaływania na jego dalszy bieg, ograniczają lub nawet wyłączają możliwość osiągnięcia celu postępowania, tj. uzyskania sprawiedliwego, słusznego i zgodnego z prawem rozstrzygnięcia.

W teorii i dogmatyce prawa postępowania cywilnego brak jest spójnej i logicznie poprawnej koncepcji porządkującej najbardziej zasadnicze kwestie związane m.in. z klasyfikacją przyczyn i postaci uchybień zaistniałych w procesie orzekania, a nadto ich skutków oraz procesowego znaczenia. W konsekwencji w nauce prawa postępowania cywilnego powstała luka obejmująca jedno z najistotniejszych zagadnień procesowych, tj. wadliwość czynności orzeczniczych sądu, co w powiązaniu z deficytem terminologicznym znacznie ograniczało możliwość sprecyzowania pojęcia wadliwości orzeczeń. W zamian posiłkowano się natomiast terminami i konstrukcjami jurydycznymi zaczerpniętymi z innych dziedzin prawa, z jednej strony przypisując orzeczeniom na gruncie postępowania cywilnego atrybuty, których przepisami tego prawa uzasadnić się nie da, z drugiej zaś wprowadzając zamęt w klasyfikacji skutków wadliwości czynności procesowych sądu w zakresie orzekania oraz sposobów usuwania następstw uchybień procesowych zaistniałych w toku podejmowania decyzji sądowych. W odniesieniu do tej problematyki pomijano natomiast istotę czynności decyzyjnych wyrażającą się w złożoności i dynamizmie sądowego stosowania prawa, którego finalnym efektem jest dopiero orzeczenie.

Te metodologiczne i terminologiczne powikłania implikują konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy wadliwości orzeczeń sądowych w kontekście ich istoty oraz roli w urzeczywistnianiu zasady prawa do sądu, a także przy uwzględnieniu nadrzędnej konstrukcji domniemania ważności wszelkich aktów decyzyjnych sądu.

W opracowaniu uwzględniono stan prawa i literatury na dzień 31 sierpnia 2008 r.