Srogosz Tomasz, Uti possidetis w prawie międzynarodowym publicznym

W doktrynie i praktyce współczesnego prawa międzynarodowego często odnaleźć można odwołania do zasady uti possidetis . Z jednej strony pojęcie to używane jest w dyskusji na temat dekolonizacji. Z drugiej strony coraz częściej pojawia się w publikacjach na temat zmian terytorialnych poza kontekstem dekolonizacyjnym, w szczególności związanych z rozpadem państw federacyjnych lub secesją. W zagranicznej literaturze prawa międzynarodowego na uwagę zasługują publikacje dotyczące kolonializmu, dekolonizacji i powstawania państw poza kontekstem dekolonizacyjnym. Równomierne uwzględnienie wszystkich powyższych aspektów pozwala na lepsze zrozumienie znaczenia i miejsca uti possidetis w prawie międzynarodowym publicznym. W polskiej literaturze przedmiotu pojęcie to używane jest przede wszystkim dla wyjaśnienia terytorialnych zjawisk związanych z upadkiem i powstawaniem państw europejskich po 1989 r. (Jugosławia, ZSRR, Czecho-Słowacja).

Charakter prawny i treść zasady przeważnie wyjaśnia się w oparciu o rozważania MTS w sprawie Frontier Dispute oraz opinie Komisji Badintera . Niniejsze opracowanie monograficzne stara się wypełnić lukę w polskiej doktrynie prawa międzynarodowego. Jednocześnie stanowi głos w międzynarodowej dyskusji na temat charakteru prawnego i miejsca uti possidetis w prawie narodów, w tym stosowania poza kontekstem dekolonizacyjnym. Poruszana problematyka, mimo historycznych korzeni związanych z dekolonizacją Ameryki Łacińskiej, nadal pozostaje aktualna, chociażby z uwagi na współczesne dążenia secesjonistyczne (np. w Szkocji, na Ukrainie czy też w Hiszpanii).

Pojęcie uti possidetis często mylone jest z zasadą nienaruszalności granic czy też zasadą trwania granic ustanowionych przez traktaty. Celem monografii jest odpowiedź na pytania o charakter prawny uti possidetis i relacje z powyższymi zasadami. Rozważenia wymaga również kwestia ewentualnej kolizji z zasadą samostanowienia narodów. Wyrażane są bowiem opinie o rzekomej sprzeczności między samostanowieniem narodów a uti possidetis.

W książce podjęto również próbę odniesienia uti possidetis do dwóch wartości leżących u podstaw prawa międzynarodowego publicznego – pokoju i sprawiedliwości. Z jednej strony mówi się, że realizacja uti possidetis jest warunkiem istnienia stosunków pokojowych poprzez zminimalizowanie ewentualnych konfliktów zbrojnych związanych ze sporami terytorialnymi. Z drugiej strony idea sprawiedliwości stanowi podstawę dla argumentacji uwzględniającej czynniki humanitarne podczas ustalania granic postkolonialnych. Owo rozdarcie między status quo a sprawiedliwością widoczne jest w szczególności w orzecznictwie MTS, któremu zarzuca się „legitymizowanie niesprawiedliwości”, zakorzenionej w prawie kolonialnym . Analiza dorobku MTS prowadzi do pytania o umiejscowienie uti possidetis w porządku prawnomiędzynarodowym w kontekście jego wartości. Na kanwie tych dociekań ujawnia się problem znaczenia equity w stosowaniu uti possidetis.

Wstępnie przyjęto dwie hipotezy badawcze. Po pierwsze, zasada uti possidetis jest szczególną normą prawa zwyczajowego mającą zastosowanie podczas dekolonizacji. Można tu mówić o wykształceniu się zwyczaju międzynarodowego regulującego przekształcenie istniejących w dacie sukcesji państw faktycznych granic kolonialnych w granice międzynarodowe nowo powstałych państw w konsekwencji nabycia tytułu do terytorium. Po drugie, zmiany terytorialne poza kontekstem dekolonizacyjnym, sprowadzające się do rozpadu państw federacyjnych (ewentualnie secesji), regulowane są odmienną pod względem treści szczególną normą zwyczajową, którą również obejmuje się nazwą uti possidetis. Ustalenie charakteru wiążącego tej reguły jest trudniejsze w porównaniu z zasadą stosowaną w kontekście dekolonizacyjnym z uwagi na stosunkowo niedawno zrodzoną praktykę związaną z rozpadem Jugosławii i ZSRR.

Problematyka prawa zwyczajowego, a w tym zwyczaju szczególnego, pozostaje wciąż aktualna chociażby z uwagi na prace KPM ONZ. Do tej pory Specjalny Sprawozdawca M. Wood przedstawił trzy raporty dotyczące międzynarodowego prawa zwyczajowego . Założone hipotezy badawcze sprawiają, że monografia, omawiając zasadę uti possidetis, wpisuje się jednocześnie w dyskusję na temat prawa zwyczajowego. Na przykładzie uti possidetis przybliża tzw. zwyczaj szczególny, który po dziś dzień kojarzony jest ze zwyczajem regionalnym lub lokalnym. Tymczasem zwyczaj szczególny może wykształcić się niezależnie od kryterium geograficznego (np. w kontekście dekolonizacyjnym lub pozadekolonizacyjnym) albo może swoim zasięgiem objąć dwa kontynenty. Ważkim zagadnieniem jest proces powstawania zwyczaju szczególnego. Zasada uti possidetis obrazuje taki proces, podczas którego rodzi się pytanie o wybór koncepcji między woluntarystyczną (konsensualną), zakładającą wymóg zgody państw, lub obiektywistyczną, zakładającą możliwość ukształtowania zwyczaju niezależnie od woli państw.

Realizacja celu opracowania możliwa jest po omówieniu genezy i ewolucji pojęcia uti possidetis. W rozdziale I przedstawiono jego rzymskie korzenie, a następnie proces recepcji instytucji prywatnoprawnej do prawa międzynarodowego publicznego, gdzie początkowo uti possidetis pełniło zupełnie inną funkcję niż obecnie. Chcąc odpowiedzieć na pytanie o zwyczajowy charakter uti possidetis, nie sposób pominąć praktyki państw na płaszczyźnie międzynarodowej oraz w sferze prawa krajowego, przybierającej formę oświadczeń przedstawicieli państw, umów międzynarodowych, orzeczeń sądów międzynarodowych, dokumentów politycznych, sposobu głosowania w organach organizacji międzynarodowych, opinii ekspertów, uchwał organizacji międzynarodowych oraz ustawodawstwa krajowego i orzeczeń sądów krajowych. W rozdziałach II i III ukazano ewolucję praktyki państw i organizacji międzynarodowych w odniesieniu do uti possidetis, nawiązując m.in. do współczesnych tendencji secesjonistycznych (Quebec, Szkocja, Ukraina, Katalonia). W rozważaniach istotne znaczenie mają opinie Komisji Badintera oraz tzw. raport Pelleta – dokumenty forsujące zastosowanie uti possidetis podczas rozpadu państw federacyjnych. Przybliżenie praktyki jest niezbędne dla zdefiniowania uti possidetis oraz rekonstrukcji treści pojęcia, co też jest przedmiotem rozważań w rozdziale IV. Wskazano tam zakres podmiotowy, przedmiotowy, miejscowy i czasowy uti possidetis. W rozdziale V, po przeglądzie stanowisk doktryny, ocenie poddano elementy zwyczaju (praktykę i opinio iuris sive necessitatis) oraz zwrócono uwagę na możliwość wykształcenia się dwóch norm zwyczajowych – dotyczących kontekstu dekolonizacyjnego i kontekstu pozadekolonizacyjnego. Nie bez znaczenia jest również rola słuszności w stosowaniu uti possidetis oraz aksjologiczna podstawa uti possidetis, stanowiąca jednocześnie gwarancję istnienia współczesnego porządku prawnomiędzynarodowego. W rozdziale VI wyjaśniono miejsce uti possidetis w prawie międzynarodowym publicznym, a w szczególności stosunek do zasady efektywności, zasad nienaruszalności granic, integralności terytorialnej, samostanowienia narodów oraz sukcesji państw. Każdy z rozdziałów podsumowany jest w konkluzji, natomiast pracę zamyka zakończenie zawierające wnioski, w szczególności w zakresie normatywnej definicji uti possidetis.

W toku badań wykorzystano metodę dogmatyczną polegającą na analizie tekstów prawnych. Biorąc pod uwagę jeden z celów badań – ustalenie charakteru prawnego uti possidetis, a w tym jej charakteru zwyczajowego – w opisie praktyki posłużono się metodą historycznoprawną. Istotna okazała się również metoda teoretycznoprawna, pomocna w przeglądzie stanowisk doktryny w kwestii charakteru prawnego uti possidetis. Analiza i krytyka literatury z zakresu prawa międzynarodowego stanowi ważki element w ustalaniu normy zwyczajowej. Szczególną rolę pełni również orzecznictwo międzynarodowe (cytowane w oparciu o tłumaczenia autora). Centralne miejsce zajmuje tu wyrok MTS w sprawie Frontier Dispute, który nadal jest źródłem sporów na temat charakteru i miejsca uti possidetis w prawie międzynarodowym publicznym. W pracy wykorzystano metodę indukcyjną, w pierwszej kolejności omawiając ewolucję instytucji celem zrekonstruowania treści i wykazania charakteru prawnego uti possidetis.

Książka jest zwieńczeniem badań naukowych autora, w trakcie których pogląd na temat charakteru prawnego uti possidetis ulegał powolnej ewolucji i krystalizacji. Wspomnieć można o artykule Charakter prawny uti possidetis w prawie międzynarodowym publicznym , w którym nawiązano wprawdzie do praktyki w kontekście ukształtowania ewentualnej normy zwyczajowej o charakterze regionalnym (stosowanej w kontekście dekolonizacyjnym), jednak bez jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o naturę prawną uti possidetis w kontekście pozadekolonizacyjnym (artykuł był raczej przyczynkiem do dyskusji). Nie poruszono w nim problematyki zwyczaju szczególnego, która może okazać się pomocna w zrozumieniu istoty uti possidetis w kontekście dekolonizacyjnym i pozadekolonizacyjnym .

W pracy wykorzystano literaturę polską i zagraniczną dotyczącą uti possidetis. Monografie zagraniczne wpisują się, tak jak poniższa, w dyskusję na temat charakteru i miejsca uti possidetis w prawie międzynarodowym, który to problem nie został jak dotąd rozstrzygnięty. Dotychczasowa dyskusja koncentruje się na sporze wokół stosowania uti possidetis poza kontekstem dekolonizacyjnym, co wpłynęło na jednostronne podejście – pomijające szczegółową analizę treści i miejsca zasady w prawie międzynarodowym publicznym. Zabrakło refleksji nad wartościami leżącymi u podstaw uti possidetis czy też odniesienia do innych zasad związanych ze zmianami terytorialnymi i sukcesją państw. Niniejsza monografia wypełnia zatem lukę także w zagranicznej nauce prawa międzynarodowego. Jednocześnie wnioski związane z umiejscowieniem uti possidetis w systemie prawa międzynarodowego publicznego wpisują się w dyskusję o stosowaniu zasady poza kontekstem dekolonizacyjnym i jej charakterze prawnym. W monografii podjęto na przykładzie uti possidetis problematykę zwyczaju szczególnego, która jest przedmiotem aktualnych prac KPM ONZ. Tym samym omówienie praktyki obejmującej uti possidetis wzbogaca doktrynę prawa międzynarodowego w zakresie istoty i cech zwyczaju partykularnego.