Wojtczak Dorota, Usługi bankowe w regulacjach Unii Europejskiej

Monografie
Opublikowano: LEX 2012
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Usługi bankowe w regulacjach Unii Europejskiej

Autor fragmentu:

Wstęp

Rynek finansowy Unii Europejskiej stanowi część jednolitego rynku wewnętrznego i funkcjonuje w oparciu o traktatowe swobody przepływu kapitału, usług finansowych oraz przedsiębiorczości. Podlega też intensywnym przeobrażeniom wynikającym z zachodzących w skali europejskiej, a nawet światowej, procesów globalizacji, liberalizacji przepływów kapitałowych, postępu technologicznego i integracji.

Integracja gospodarcza rynku finansowego Unii Europejskiej nasiliła się znacznie od momentu wprowadzenia w 1999 r. jednolitej polityki monetarnej i wspólnej waluty euro. W jej wyniku instytucje finansowe, korzystając ze swobody świadczenia usług i przedsiębiorczości, rozszerzyły terytorialny zasięg swojej działalności w ramach transgranicznego świadczenia usług lub w formie oddziałów i filii. Działając dotychczas jako samodzielni uczestnicy rynku, podjęły aktywność w ramach różnorodnych krajowych, a przede wszystkim ponadnarodowych form koncentracji gospodarczej o jednorodnym bądź mieszanym profilu aktywności. Dzięki swobodzie przepływu kapitału i płatności cechę mobilności uzyskały też usługi finansowe, które coraz częściej mają charakter transgraniczny.

W wymiarze prawnym integracja rynku finansowego Unii Europejskiej rodzi istotne wyzwania dla unijnego prawodawcy oraz pytania o potrzebę, zakres i sposób regulacji, a także o relację między konkurencyjnością krajowych porządków prawnych a ich harmonizacją dokonywaną w ramach budowy jednolitego rynku finansowego. Regulacja rynku finansowego stanowi bowiem odgórną ingerencję w swobodę podejmowanej przez instytucje finansowe działalności gospodarczej i zachowania rynkowe oraz w prywatnoprawne stosunki nawiązywane przez uczestników obrotu na rynku finansowym, a więc przez instytucje finansowe i ich klientów – inwestorów i konsumentów. Zakres tej regulacji powinien być kształtowany poprzez, uwzględniający specyfikę danego obszaru, cel regulacji i ograniczony jedynie do problemów, które z uwagi na ten cel wymagają aktywności prawodawcy. Determinowany jest także przez traktatową zasadę pomocniczości, zgodnie z którą Unia Europejska podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii Europejskiej.

Regulacja rynku finansowego ma na celu urzeczywistnienie swobód wolnego rynku, a więc otwarcie krajowych rynków finansowych na europejskie instytucje finansowe i swobodny przepływ kapitału, przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa rynku finansowego i właściwej ochrony jego uczestników, zwłaszcza konsumentów. Obok zasadniczego nurtu regulacji organizacji i funkcjonowania instytucji finansowych, nadzoru nad rynkiem finansowym czy systemu gwarantowania powierzonych instytucjom finansowym środków ich klientów, co stanowi domenę prawa publicznego, widoczna jest więc wzrastająca tendencja do regulowania w prawodawstwie unijnym prywatnoprawnej sfery świadczenia usług finansowych, dotyczącej stosunków między instytucją finansową (kredytową) a jej klientem. Podjęta w jej ramach aktywność legislacyjna służy ochronie tego ostatniego i kształtowaniu jego pozycji w relacjach z profesjonalnym kontrahentem.

W stosunku do regulacji prywatnoprawnej sfery świadczenia usług finansowych, a w ich ramach usług bankowych, nastąpiła zmiana zakresu unijnej regulacji. Zmiana ta zastanawia ze względu na specyfikę obszaru poddanego regulacji i jej cel na poziomie unijnym, które determinują zakres integracji, jej metodę i zastosowane instrumenty. Zasadniczym celem pracy jest wykazanie, w jakim stopniu w odniesieniu do prywatnoprawnej sfery świadczenia usług finansowych przez instytucje kredytowe zmianie ulega przyjęta dla całego rynku finansowego Unii Europejskiej koncepcja integracji, a więc zakres i stopień ingerencji prawodawcy unijnego, metoda integracji oraz instrumenty i motywy ich wprowadzenia.

Kluczową pozycję na rynku finansowym Unii Europejskiej, gromadząc wolne środki i stanowiąc główne źródło finansowania działalności gospodarczej, zajmują instytucje kredytowe, głównie banki. Według danych na koniec 2009 r. działalność na rynku europejskim prowadziło 8358 instytucji kredytowych, które łącznie przyjęły depozyty na kwotę 16.887.947 mln euro i udzieliły kredytów na kwotę 19.135.788 mln euro. Z uwagi na status banków jako instytucji zaufania publicznego sektor bankowy stanowił dotychczas obszar największej aktywności legislacyjnej i najgłębszej ingerencji prawodawcy unijnego w krajowe porządki prawne. Jak pokazują doświadczenia kryzysów gospodarczych, sektor ten jest jednocześnie najbardziej czułym na czynniki destabilizujące sektorem rynku finansowego Unii Europejskiej. Jego stabilność ma więc kluczowe znaczenie dla utrzymania stabilności całego europejskiego systemu finansowego. Regulacje unijne, a w ślad za nimi krajowe, dotyczące publicznoprawnej sfery podejmowania i prowadzenia działalności w znakomitej większości obejmowały w pierwszej kolejności instytucje kredytowe, stanowiąc wzór dla pozostałych sektorów rynku finansowego. Nadzór bankowy, realizowany w powiązaniu z nadzorem nad działalnością ubezpieczeniową i rynkiem kapitałowym, pełni natomiast pierwszoplanową rolę w sieci bezpieczeństwa finansowego, którą poza nadzorem tworzy system gwarantowania depozytów oraz bank centralny jako pożyczkodawca ostatniej instancji. Zamierzonym celem pracy jest więc ustalenie, czy widoczna w prawie rynku finansowego tendencja do regulacji sektorowych i pierwszoplanowej roli sektora bankowego jako obszaru tych regulacji, ujawnia się także w sferze prywatnoprawnych stosunków między instytucją kredytową a jej klientem.

Problematyka usług bankowych w regulacjach Unii Europejskiej nie doczekała się dotychczas monograficznego opracowania. Dostępna literatura ogranicza rozważania w zakresie prawa bankowego Unii Europejskiej głównie do regulacji o charakterze publicznoprawnym, dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności na rynku finansowym Unii Europejskiej przez instytucje kredytowe, nadzoru bankowego czy systemu gwarantowania depozytów. Usługi bankowe są natomiast zupełnie wyłączane z zakresu tych rozważań bądź są traktowane jedynie uzupełniająco, najczęściej w ramach usług finansowych, na tle problematyki dotyczącej rynku finansowego Unii Europejskiej i jego publicznoprawnej regulacji.

Usługi finansowe świadczone są przez instytucje kredytowe w ramach rdzennej działalności depozytowo-kredytowej, a więc działalności polegającej łącznie na udzielaniu kredytów ze środków pochodzących z przyjmowanych depozytów i innych funduszy podlegających zwrotowi, która przesądza o bankowym charakterze usług finansowych. W systemie opartym na modelu bankowości uniwersalnej obok tej działalności prowadzona jest działalność typu inwestycyjnego. Jako wyraz integracji międzysektorowej łączona jest także z działalnością w sektorze ubezpieczeniowym. Zgodnie z przyjętą w doktrynie, a od niedawna także i w prawodawstwie unijnym, klasyfikacją usług finansowych na bankowe, kredytowe, ubezpieczeniowe, inwestycyjne, płatnicze i emerytalne, pole badawcze pracy zawężone zostało do rdzennych usług bankowych (depozytowo-kredytowych). Zakres zainteresowań badawczych obejmuje także usługi płatnicze, które utraciły wprawdzie status bankowych z chwilą wejścia w życie dyrektywy 2002/65/WE i objęte zostały odrębnym reżimem dyrektywy 2007/64/WE, jednak z uwagi na ich w istocie bankowy charakter tradycyjnie ujmowane były w ramach działalności bankowej. Poza obszarem podjętych badań znajdują się natomiast przejawy aktywności na rynku usług ubezpieczeniowych i działalności inwestycyjnej oraz usługi o charakterze emerytalnym, będące w dużej mierze konsekwencją poszukiwania nowych źródeł dochodów, ze względu na zmianę akcentów w zakresie finansowania – z wykorzystywania instrumentów kredytowych na inne formy finansowania.

Analiza usług bankowych w regulacjach Unii Europejskiej dokonana została w oparciu o następującą systematykę rozprawy: pięć rozdziałów poprzedzonych wstępem i zwieńczonych zakończeniem, zawierającym wnioski i oceny z całości badań. Będąca przedmiotem rozprawy problematyka rysuje się na tle szerszego zjawiska, jakim jest integracja rynku usług finansowych, jej metod i instrumentów. Dlatego też analiza przeprowadzona została w dwóch etapach, z których pierwszy (rozdziały 1–3) obejmuje cały dorobek Unii Europejskiej w dziedzinie usług finansowych. W drugiej części (rozdziały 4 i 5) podjęta została natomiast analiza konkretnych instrumentów prawnych zastosowanych przez unijnego prawodawcę w celu regulacji usług depozytowych, kredytowych i płatniczych.

Punktem wyjścia pracy jest umiejscowienie usług bankowych i prawnych regulacji dotyczących świadczenia usług bankowych przez instytucje kredytowe w ramach europejskiego systemu finansowego (rozumianego jako rynek finansowy, instrumenty i instytucje finansowe oraz zasady, także prawne, ich funkcjonowania), ustalenie zasadności wyodrębniania rynku usług bankowych, a także ukazanie szczególnego, bo związanego z przepływem kapitału i płatności, charakteru usług bankowych w kontekście swobód wolnego rynku i w realiach jednolitego rynku wewnętrznego, którego elementem jest rynek finansowy Unii Europejskiej. Istotne jest także przedstawienie usług bankowych w regulacjach Unii Europejskiej na tle zjawiska integracji rynku finansowego Unii Europejskiej, czy też szerzej – budowy jednolitego rynku wewnętrznego, co pozwoliło na określenie wpływu stopnia zaawansowania tego procesu na potrzebę i zakres ingerencji w krajowe porządki prawne państw członkowskich, przyjętą metodę integracji, a także celu tej integracji, który determinuje wybór właściwych instrumentów. Wzmocnieniu procesów integracyjnych w wymiarze prawnym służy realizowana obecnie inicjatywa poprawy jakości prawa unijnego. Analizie został poddany także wpływ tej inicjatywy, w tym jej znaczący nurt dotyczący dorobku unijnego w dziedzinie praw konsumenta, na kształt prawa rynku usług finansowych w zakresie usług bankowych oraz przyjęte w tej inicjatywie metody poprawy otoczenia regulacyjnego usług bankowych.

Wymierne korzyści z integracji rynku finansowego Unii Europejskiej osiągną konsumenci. W jej wyniku uzyskają szeroki dostęp do usług finansowych przy jednoczesnym obniżeniu ich kosztów. Ich aktywność na rynku, poprzez dokonywane transakcje o transgranicznym charakterze, ma natomiast zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania jednolitego rynku wewnętrznego – generując dochód Unii Europejskiej, przyczyniają się do osiągnięcia wzrostu gospodarczego. Rynek detalicznych usług finansowych wykazuje jednak niższy w stosunku do rynku usług hurtowych stopień integracji. Stąd też działania integracyjne w wymiarze prawnym skupione są zwłaszcza na tym obszarze i w zakresie usług bankowych obejmują przede wszystkim kwestie kredytów hipotecznych, kredytów konsumenckich, rachunków bankowych i płatności detalicznych. Działania te wzmacnia potrzeba stworzenia bezpiecznego otoczenia regulacyjnego dla aktywności konsumentów, co stanowi jeden z czynników odbudowy nadszarpniętego w wyniku ostatnich kryzysów gospodarczych zaufania konsumentów do rynku finansowego.

Analizę obowiązujących i projektowanych rozwiązań prawnych w zakresie rachunków bankowych, kredytu konsumenckiego i hipotecznego oraz płatności detalicznych poprzedza próba wyodrębnienia pojęcia detalicznych usług bankowych i określenia jego zakresu. Regulacja detalicznych usług finansowych, a w ich ramach bankowych, znajduje się na styku prawa rynku usług finansowych i prawa konsumenckiego. Dlatego podstawowym zadaniem w tym zakresie jest określenie pozycji prawnej konsumenta jako odbiorcy usług bankowych oraz przyjętej koncepcji jego ochrony. Pozycja ta kształtowana jest przez, mające zastosowanie na styku tych praw, instrumenty i przewidziane w nich mechanizmy. Te zaś są przyjmowane zgodnie z przyjętą w prawodawstwie unijnym koncepcją ochrony konsumenta usług finansowych (bankowych). Celem pracy jest więc także określenie zakresu gwarantowanej konsumentowi ochrony i ocena jej kompleksowego bądź fragmentarycznego charakteru.

Z uwagi na wielopłaszczyznowy z jednej strony, z drugiej zaś kompleksowy charakter regulacji rynku usług płatniczych, analiza obowiązujących i projektowanych na obu płaszczyznach rozwiązań legislacyjnych i pozalegislacyjnych podjęta została w odrębnym rozdziale. Jego zadaniem jest określenie wzajemnej relacji między prawnymi a pozaprawnymi regulacjami tworzonymi w dwóch ośrodkach decyzyjnych – w ramach procedury legislacyjnej i instytucjonalnej struktury Europejskiej Rady ds. Płatności oraz wpływu, jaki regulacje te wywierają na systemy płatnicze państw członkowskich, a tym samym na stopień integracji rynku usług płatniczych oraz poziom ochrony użytkowników tych usług.

Prezentowana rozprawa jest wynikiem badań naukowych prowadzonych pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Eugenii Fojcik-Mastalskiej. Pani Profesor oraz Recenzentom – dr hab. Wiesławie Miemiec, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr. hab. Remigiuszowi Kaszubskiemu, prof. Uniwersytetu Warszawskiego – składam serdeczne podziękowania za niezwykle cenne uwagi i wskazówki.

Praca uwzględnia stan prawny na dzień 15 kwietnia 2012 r.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Usługi bankowe na rynku usług finansowych

1.Rynek finansowy

Procesy zachodzące we współczesnej gospodarce są oparte na, umożliwiającym ich koordynację, mechanizmie wzajemnego oddziaływania popytu i podaży na dobra i usługi oraz kształtowania ich ceny. Miejscem, w którym dostawcy i nabywcy dóbr i usług dokonują wymiany, jest rynek . W ujęciu podmiotowym tworzą go z jednej strony kształtujący podaż dostawcy towarów i usług, z drugiej zaś reprezentujący popyt ich nabywcy. W ujęciu przedmiotowym definiowany jest natomiast jako ogół zamierzonych i zrealizowanych transakcji kupna-sprzedaży oraz warunków, na jakich są one proponowane i dokonywane .

Z uwagi na szeroki zakres podmiotowy i niejednolity charakter stosunków zachodzących między uczestnikami procesu wymiany funkcjonujące i wzajemnie się uzupełniające w gospodarce rynki podlegają doktrynalnym klasyfikacjom w oparciu o wyróżniające je kryteria. Klasyfikacja z wykorzystaniem kryterium przedmiotu transakcji pozwala na wyróżnienie m.in. rynku produktów, usług, nieruchomości, pracy, metali...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX