Bieńkowska Ewa, Mazowiecka Lidia, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem

Szanowni Państwo

Wszyscy, którzy mają kontakt z ofiarami przestępstw, w tym zwłaszcza ci, których kontakt ten wynika z obowiązków zawodowych, zawsze powinni mieć na względzie prawa człowieka, szczególnie że mają do czynienia z osobą pokrzywdzoną i cierpiącą w wyniku naruszenia prawa. Powinni też pamiętać o jej przyrodzonym i niezbywalnym prawie do godności i wolności. Zobowiązuje do tego nie tylko etyka zawodowa, lecz także regulacje prawne. Wiele istotnych przepisów dotyczących tych kwestii zawartych jest w aktach prawnych - zarówno polskich, jak i międzynarodowych - które muszą być stosowane na co dzień.

W polskim systemie prawa pokrzywdzonemu przysługują liczne uprawnienia. Najważniejszym z nich jest prawo do uzyskania informacji, dzięki którym będzie mógł aktywnie bronić swoich interesów. Warunkiem jest takie przekazanie pouczeń, aby każda osoba mogła zrozumieć ich istotę. Informując, należy mieć na uwadze szczególne potrzeby ofiary w konkretnej sprawie.

Niniejsza publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 22 lutego 2014 r., ale odnotowuje również zmiany, które wejdą w życie z dniem 1 lipca 2015 r. Trzeba jednak pamiętać, że Polska jako państwo członkowskie UE jest zobowiązana wdrożyć do swojego systemu prawnego postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz. Urz. UE L 315 z 14.11.2012, s. 57). Termin, w którym należy to uczynić, mija z dniem 16 listopada 2015 r., a więc w niespełna 5 miesięcy po wejściu w życie ostatniej ze wspomnianych nowelizacji. Oznacza to, że konieczne będzie wprowadzenie dalszych zmian w przepisach prawnych, ponieważ nie czynią one zadość wymogom dyrektywy.

Publikację tę polecam szczególnie prokuratorom, których obowiązkiem jest nie tylko doprowadzenie do zgodnego z regulacjami prawnymi rozstrzygnięcia postępowania karnego, lecz także wzgląd na prawa pokrzywdzonych.

Andrzej Seremet

Oddajemy Czytelnikowi do rąk trzecie, zaktualizowane, poprawione i poszerzone wydanie Uprawnień pokrzywdzonego przestępstwem. Od chwili ukazania się w 2011 r. drugiego wydania tej publikacji katalog uprawnień pokrzywdzonego się powiększył. W obecnym wydaniu uwzględniamy najnowsze regulacje wprowadzone na mocy ustawy z dnia 22 marca 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. poz. 480), która weszła w życie z dniem 23 lipca 2013 r., ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. poz. 849) obowiązującej od dnia 27 stycznia 2014 r. oraz ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1165), która weszła w życie z dniem 2 stycznia 2014 r. Omawiamy także, choć zaczną obowiązywać dopiero od dnia 1 lipca 2015 r., istotne modyfikacje w zakresie uprawnień pokrzywdzonych, przewidziane w ustawie z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247).

Przedstawiamy wyłącznie uprawnienia pokrzywdzonego będącego osobą fizyczną. Człowiek doznaje bowiem w wyniku przestępstwa znacznie dotkliwszych skutków niż inne podmioty, którym w postępowaniu karnym przysługuje status pokrzywdzonego. Jego sytuacja jest zarazem zdecydowanie gorsza. Z tego powodu wszystkie dokumenty międzynarodowe mówiące o prawach ofiar przestępstw odnoszą się wyłącznie do pokrzywdzonego człowieka, co - jak podkreślił Europejski Trybunał Sprawiedliwości - jest zgodne z prawem (wyrok z dnia 21 października 2010 r. w sprawie C-205/09Eredics and Sápi, Rec 2010, s. I-10231).

W dniu 15 listopada 2012 r. weszła w życie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, która ma zostać wdrożona do systemów prawnych unijnych państw członkowskich do dnia 16 listopada 2015 r. Dyrektywa wprowadza regulacje, które poszerzają sferę uprawnień i ochrony ofiar przestępstw w porównaniu do dotychczasowego standardu unijnego. Jednym z najważniejszych instrumentów, jaki wprowadza, jest indywidualna ocena służąca ustaleniu szczególnych potrzeb ofiar w zakresie ochrony. Ocena taka ma być dokonywana na jak najwcześniejszym etapie postępowania karnego w odniesieniu do każdej ofiary. Dyrektywa nie zakłada z góry, że określone grupy ofiar - z wyjątkiem dzieci - mają szczególne potrzeby w zakresie ochrony. Nakazuje jednak przy dokonywaniu oceny zwracać większą uwagę na pewne kategorie osób, jak ofiary, które doznały znacznej szkody ze względu na wagę przestępstwa, ofiary przestępstw popełnionych z powodu uprzedzeń lub dyskryminacji oraz ofiary, których szczególne narażenie jest wynikiem związku ze sprawcą lub zależności od niego. Należy zatem zwracać uwagę na ofiary terroryzmu, przestępczości zorganizowanej, handlu ludźmi, przemocy na tle płciowym, przemocy w bliskich związkach, przemocy seksualnej lub wykorzystywania seksualnego, przestępstw z nienawiści oraz ofiary będące osobami niepełnosprawnymi. Polskie prawo w obecnym kształcie nie przewiduje ani procedury dokonywania indywidualnych ocen, ani specjalnych środków ochrony dla ofiar o szczególnych potrzebach, o jakich jest mowa w dyrektywie.

Wdrożenia do polskiego systemu prawnego wymaga ponadto dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE w sprawie europejskiego nakazu ochrony (Dz. Urz. UE L 338 z 21.12.2011, s. 2), która weszła w życie w dniu 22 grudnia 2011 r., a ma zostać wdrożona do dnia 11 stycznia 2015 r. Dyrektywa ta wprowadza instrument wzajemnego uznawania określonych w niej zakazów i ograniczeń orzeczonych w sprawach karnych. Od tego samego dnia ma też być stosowane rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych (Dz. Urz. UE L 181 z 29.06.2013, s. 4), które weszło w życie w dniu 19 lipca 2013 r. Ten ostatni akt prawny jest stosowany w całości bezpośrednio w państwach członkowskich, co oznacza, że wzajemne uznawanie ma miejsce nawet wówczas, gdy system krajowy danego państwa nie przewiduje środków ochrony, o których uznanie i wykonanie występuje osoba objęta ochroną.

Unormowania prawa unijnego wymagają w związku z tym wnikliwej analizy i wprowadzenia ich na grunt prawa polskiego, aby mieszkańcy Polski mogli korzystać we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej z takiego samego standardu ochrony jak pozostałe osoby zamieszkujące na jej obszarze.

Warszawa, listopad 2013 r.