Brzeziński Piotr, Unijny obowiązek odmowy zastosowania przez sąd krajowy ustawy niezgodnej z dyrektywą Unii Europejskiej

Unijny obowiązek odmowy zastosowania przez sąd krajowy ustawy niezgodnej z dyrektywą ustawodawczą jest zagadnieniem będącym przedmiotem niniejszej pracy. Rozstrzyganie przez sądy polskie spraw unijnych występuje coraz częściej, a problematyka stosowania w praktyce sądowej prawa Unii Europejskiej nabiera coraz większego znaczenia. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nakłada na państwa członkowskie, w szczególności na sądy (organy wymiaru sprawiedliwości), obowiązek podejmowania wszelkich działań w celu zapewnienia realizacji zobowiązań wynikających z traktatów i innych aktów wydawanych przez instytucje unijne.

Prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy unijnej wymaga od sądów krajowych - sądów państw członkowskich Unii Europejskiej posłużenia się zasadami prawa unijnego , których właściwe zastosowanie pozwala na zapewnienie zgodnego z prawem rozstrzygnięcia. W najbliższych latach można się spodziewać wzrastającej liczby spraw, w których sądy wewnętrzne będą musiały dokonać oceny zgodności przepisów krajowych z prawem unijnym. Jednym z podstawowych obowiązków sądów państw członkowskich jest zapewnienie przestrzegania przez państwo członkowskie prawa unijnego, co może nastąpić przez zagwarantowanie jednostkom efektywnych środków ochrony praw wywodzonych z prawa Unii Europejskiej. Niekiedy sądy krajowe będą zmuszone podejmować działania pozytywne i przyznawać ochronę uprawnieniom jednostek, nawet gdy prawo krajowe takich środków ochrony nie przewiduje.

Zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa unijnego sąd krajowy jest obowiązany odmówić zastosowania ustawy krajowej, której nie da się pogodzić z dyrektywą. Wymaga tego zapewnienie efektywności prawu unijnemu, a szerzej rzecz ujmując: wykonanie obowiązku zapewnienia pełnej realizacji zasady jednolitego stosowania i wykładni prawa unijnego we wszystkich państwach członkowskich.

Warto zwrócić uwagę, że pomimo dużego zainteresowania przedstawicieli doktryny różnymi aspektami stosowania prawa unijnego, problematyka odmowy zastosowania ustawy krajowej niezgodnej z dyrektywą nie doczekała się szerszego opracowania w polskiej literaturze. Niniejsza praca ma stanowić próbę uzupełnienia luki w tym zakresie.

W niniejszej pracy zostaną omówione zasady prawa unijnego, takie jak: pierwszeństwa, efektywności, ekwiwalentności i bezpośredniego skutku. Posłużą temu orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (dalej: "TS"), Sądu (dawniej: "Sądu Pierwszej Instancji") w Luksemburgu oraz poglądy doktryny. Dobór judykatury oraz jurysprudencji nastąpił pod kątem ich przydatności dla wyjaśnienia mechanizmów, które na podstawie zasad prawa unijnego powinien zastosować sąd krajowy, rozpoznając sprawę unijną.

Zagadnienie naukowe będące przedmiotem niniejszej pracy ma charakter opisowo-empiryczny. Opracowanie nie ma w istocie charakteru prawnoporównawczego. Celem autora nie była analiza orzecznictwa sądów państw członkowskich, lecz przede wszystkim orzecznictwa TS oraz poglądów doktryny w zakresie pozwalającym na ustalenie przypadków zastosowania wymienionych wcześniej zasad prawa unijnego oraz odmowy zastosowania przez sąd krajowy ustawy krajowej niezgodnej z dyrektywą. Wnioski wynikające z oceny stanów faktycznych i rozstrzygnięć TS pozwoliły na poczynienie w ograniczonym zakresie uwag natury praktycznej, które mogłyby być wykorzystane przez sądy krajowe przy rozpoznawaniu spraw o roszczenia wywiedzione z prawa Unii Europejskiej.

Podstawowym założeniem pracy jest, że polskie sądy są obowiązane do odmowy zastosowania ustawy, której treść jest sprzeczna z przepisami dyrektywy, a ponadto wskazanie wypadków, w których może dojść do kolizji pomiędzy przepisami ustawy krajowej a przepisami dyrektywy . W rozprawie podjęto też próbę udzielenia odpowiedzi na wiele pytań, z którymi sądy krajowe będą musiały się zetknąć, dokonując oceny zgodności ustawy krajowej z postanowieniami dyrektywy. Zastrzec należy, że celem pracy nie było opisanie w sposób kompleksowy wszystkich wypadków kolizji pomiędzy prawem krajowym i prawem unijnym, lecz wybór jedynie tych, które podlegają ocenie według wcześniej wymienionych zasad prawa Unii Europejskiej.

Struktura pracy jest następująca. W rozdziale pierwszym - "Niezgodność norm w prawie" - przedstawiono rozumienie pojęcia niezgodności z punktu widzenia prawa krajowego oraz prawa unijnego. Ponadto przybliżono pojęcie sprawy unijnej, ze szczególnym uwzględnieniem problemów natury temporalnej przy kwalifikacji sprawy jako sprawy krajowej lub unijnej.

Rozdział drugi - "Zasady obowiązujące sąd rozpoznający sprawę unijną" - został poświęcony analizie zasad pierwszeństwa, efektywności i ekwiwalentności oraz bezpośredniego skutku. Wyjaśnienie istoty tych zasad jest niezwykle ważne dla praktyki. Sąd krajowy, rozpoznając sprawę unijną, powinien posiadać umiejętności rozpoznawania, czy przepisy prawa krajowego, które stosuje w danej sprawie, są niezgodne z prawem unijnym i jakie działania należy podjąć w tej sprawie w celu zapewnienia efektywności prawu unijnemu.

W rozdziale trzecim - "Niezgodność ustawy z prawem unijnym" - przeanalizowano sytuacje niezgodności pomiędzy ustawą krajową a aktami prawa unijnego w relacji do stwierdzenia niezgodności ustawy krajowej z dyrektywą. Szczególne znaczenie miała tutaj ocena wypadków wpływu zasad ogólnych prawa unijnego na niezgodność przepisów ustawy krajowej z dyrektywą. Jej wyniki pozwalają na konkluzję, że sąd krajowy nie zawsze będzie mógł odmówić zastosowania ustawy krajowej niezgodnej z dyrektywą. Niekiedy będzie zmuszony stosować kolidujące przepisy krajowe, aby zapewnić realizację wyższych w hierarchii systemu prawa norm unijnych.

Przedmiotem rozdziału czwartego - "Sądowa kwalifikacja wypadków prawnych w związku z odmową zastosowania ustawy krajowej" - było rozważenie sytuacji, w których sąd mógłby dojść do wniosku, że zachodzi konieczność odmowy zastosowania ustawy krajowej niezgodnej z dyrektywą, jak również przedstawiono sytuacje wskazujące, że sąd krajowy nie zawsze będzie mógł zastosować jako podstawę rozstrzygnięcia bezpośrednio skuteczny przepis dyrektywy. Punktem odniesienia co do kwalifikacji powyższych wypadków były zasady prawa unijnego omówione w rozdziale drugim.

W rozprawie wykorzystano przede wszystkim literaturę polską z zakresu szeroko pojętego prawa unijnego oraz literaturę anglojęzyczną, uwzględniono także dorobek doktryny niemieckiej i francuskiej, orzecznictwo sądów polskich oraz innych państw członkowskich, a ponadto przytoczono, w ograniczonym zakresie, akty pierwotnego i pochodnego prawa unijnego.

W tym miejscu pragnę złożyć serdeczne wyrazy podziękowania Panu Sędziemu Sądu Najwyższego prof. dr. hab. Andrzejowi Wróblowi za wszechstronną pomoc w przygotowaniu pracy doktorskiej, jak również za opiekę w mojej pracy naukowej. Chciałbym także podziękoważ Pani Sędzi Sądu Najwyższego Jadwidze Skibińskiej-Adamowicz za ogromną życzliwość oraz cenne konsultacje merytoryczne. Osobne podziękowania składam na ręce prof. dr. hab. Władysława Czaplińskiego oraz dr hab. Dagmary Kornobis-Romanowskiej, dziękuję także Panu dr. Piotrowi Bożymowi za pomoc w realizacji badań naukowych, w szczególności w pozyskiwaniu literatury obcojęzycznej oraz Panu dr. Piotrowi Bielarczykowi za uwagi mające wpływ na ostateczny kształt pracy. Na koniec chciałbym gorąco podziękować Rodzicom i Żonie, bez których pomocy nie powstałaby niniejsza rozprawa.