Ślęzak Piotr, Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych

Do napisania niniejszej monografii skłoniło mnie kilka względów. Po pierwsze, znaczna doniosłość praktyczna regulacji prawnych dotyczących umów z zakresu prawa autorskiego. Wynika ona stąd, że umowy są instrumentem prawnym umożliwiającym eksploatację utworów w obrocie krajowym i międzynarodowym. Prawidłowa redakcja tekstu umowy ma duże znaczenie dla stron, ponieważ pozwala uniknąć wielu nieporozumień, jakie mogą powstać na gruncie stosunku prawnego rozpowszechniania utworu. Po drugie, niewielkie jak dotąd zainteresowanie doktryny prawa cywilnego problematyką umów autorskoprawnych. W najnowszej literaturze ogólne zagadnienia dotyczące takich umów omawiają: T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe, Warszawa 2010, oraz E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, Warszawa 2010. Po trzecie, rozmowy z pracownikami naukowymi i studentami Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego, które uświadomiły mi, że teksty umów zawieranych z twórcami (filmowcami, fotografami) zawierają wiele niejasnych i dyskusyjnych elementów. Natomiast świadomość prawna twórców jest nikła. Z kolei analiza tekstów umów zawieranych przez producentów filmowych ze stacjami telewizyjnymi pozwoliła mi zrozumieć, że w sytuacjach, kiedy kontrakt redagują prawnicy, także nie sposób uniknąć wątpliwości, ponieważ często umowy przygotowywane są według wcześniej stworzonego wzorca i są mało przejrzyste. Po czwarte, przekonanie o konieczności powiązania rozważań nad problematyką umów autorskoprawnych z konkretnymi typami utworów. Wydaje się, że jedynie takie podejście pozwala uchwycić specyfikę umów regulujących korzystanie z konkretnej kategorii utworów. Nie ulega bowiem wątpliwości, że umowa z twórcami komiksu wyraźnie różni się od umowy z twórcami filmowymi. Ustawodawca polski zdecydował się na regulację o bardzo ogólnym charakterze, dlatego wskazanie różnic między poszczególnymi umowami stało się zadaniem doktryny. Po piąte wreszcie, brak w literaturze polskiej opracowania odnoszącego się do umów dotyczących utworów audiowizualnych czy – szerzej – utworów w zakresie współczesnych sztuk wizualnych.

Prezentowana monografia ma na celu możliwie pełne odzwierciedlenie problematyki umów na tle polskiego prawa autorskiego. Stanowi ona próbę zakreślenia granic ochrony prawnej stron stosunków prawnych powstałych wskutek zawarcia umów mających za przedmiot utwory z zakresu współczesnych sztuk wizualnych. Granice te wynikają z norm prawnych oraz z woli stron zawierających umowę.

Niniejsza monografia została podzielona na dziesięć rozdziałów, stanowiących omówienie podstawowych problemów umownego prawa autorskiego z uwzględnieniem specyfiki utworów współczesnych sztuk wizualnych. Dzieli się ona wyraźnie na dwie części. Pierwsza, obejmująca rozdziały od pierwszego do piątego, prezentuje zagadnienia ogólne umownego prawa autorskiego, natomiast druga, obejmująca rozdziały od szóstego do dziesiątego, stanowi opracowanie dotyczące umów w zakresie poszczególnych rodzajów twórczości, które można zaliczyć do sztuk wizualnych.

W rozdziale pierwszym przedstawiam jako zagadnienie wstępne kwestię przenoszalności majątkowych praw autorskich. Chodzi tu o trzy kwestie. Po pierwsze, możliwość przejścia majątkowych praw autorskich z podmiotu, który pierwotnie je nabył, na inne podmioty. Przejście takie następuje na podstawie dziedziczenia bądź na podstawie umowy. Po drugie, w związku z brakiem w prawie polskim regulacji dotyczących konkretnych typów umów prawa autorskiego punktem wyjścia do rozważań nad umowami jest wskazanie istoty umów nazwanych, nienazwanych i mieszanych. Jest to równocześnie kwestia wstępna przy próbie dokonania systematyki umów prawa własności intelektualnej. Po trzecie wreszcie, zakreślenie granic swobody umów w prawie autorskim. W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały najważniejsze spośród ograniczeń swobody kontraktowej stosowane przez współczesnych ustawodawców: ograniczenia dotyczące przenoszalności majątkowych praw autorskich, ograniczenia dotyczące zakresu przenoszonych praw majątkowych, ograniczenia dotyczące prawa do wynagrodzenia, zobowiązanie do niewykonywania autorskich praw osobistych w ustalonym zakresie, ograniczenia dotyczące formy umowy oraz czasu jej trwania.

Rozdział drugi stanowi omówienie zagadnień międzyczasowego (intertemporalnego) prawa autorskiego oraz umów autorskich w prawie prywatnym międzynarodowym. Wydaje się, że zwłaszcza kwestia czasu trwania ochrony jest niezwykle istotne z punktu widzenia zawierania umów prawa autorskiego, ponieważ wyznacza horyzont czasowy, po przekroczeniu którego utwór wchodzi w tzw. domenę publiczną, i w konsekwencji korzystanie z niego nie musi odbywać się na podstawie zgody udzielonej przez twórcę w umowie. Istotne dla praktyki obrotu gospodarczego są także: zjawisko „odżycia” w nowej ustawie ochrony wobec utworów, które na gruncie starej ustawy przestały być chronione wskutek upływu czasu, oraz wykładnia umów długoterminowych zawartych w okresie obowiązywania starej ustawy i obowiązujących pod rządami nowej. W praktyce często dochodzi do zawierania umów autorskoprawnych z podmiotami będącymi obywatelami innych państw albo mającymi siedzibę na terytorium innych państw (są to stosunki prawne z tzw. elementem obcym). Problematyka ta ma szczególne znaczenie dla kontraktów zawieranych na targach międzynarodowych, w dystrybucji filmów oraz multimediów.

Podstawowym problemem postawionym w rozdziale trzecim jest próba zdefiniowania utworu chronionego prawem autorskim. Nie jest to zadanie łatwe ze względu na lakoniczność tekstów ustaw. Ustawodawcy z reguły wskazują jedno lub dwa kryteria (najczęściej oryginalność). Nie precyzują jednak tych kryteriów, pozostawiając tę kwestię do rozstrzygnięcia doktrynie i orzecznictwu. W konsekwencji samo pojęcie utworu jest mgliste i niedookreślone. Problemy definicyjne ujawniły się z całą wyrazistością w zakresie współczesnych sztuk wizualnych (czyli takich, jakie oddziałują głównie na zmysł wzroku). Pogląd o uznaniu ich za dzieła sztuki z trudem „przebijał” się do świadomości znawców przedmiotu, jak i zwykłych odbiorców. W ślad za uznaniem ich za dzieła sztuki pojawiła się refleksja o potrzebie ich ochrony prawnej. Przykładowo można wskazać na problemy z uznaniem fotografii czy filmu za przejawy sztuki oraz objęciem ich ochroną prawną. W ostatnich latach wiele wątpliwości interpretacyjnych wzbudzają niektóre obiekty sztuki współczesnej, np. konceptualnej. Należy jednakże zaznaczyć, że zakresy pojęć utworu w rozumieniu prawa autorskiego i dzieła sztuki w rozumieniu teorii sztuki nie pokrywają się, ponieważ ochroną autorskoprawną są objęte nie tylko dzieła sztuki, ale także inne rezultaty aktywności twórczej człowieka, takie jak wzory przemysłowe. Rozdział trzeci stanowi omówienie przesłanek objęcia dzieła sztuki ochroną prawną: powinno ono być rezultatem działalności człowieka, przejawem działalności twórczej o oryginalnym charakterze oraz powinno być ustalone. W rozdziale tym znajdują się także rozważania nad istotą najważniejszych, zdaniem autora, przejawów współczesnych sztuk wizualnych: fotografii, filmu, komiksu, multimediów oraz sztuki konceptualnej.

W rozdziale czwartym dokonałem próby stworzenia systematyki umów w dziedzinie prawa własności intelektualnej, wskazując na podobieństwa między umowami na tym obszarze. W rozdziale tym wskazuję i omawiam podstawowe rodzaje umów: pierwotne i wtórne, przenoszące autorskie prawa majątkowe i licencyjne. Z uwagi na fakt, że licencje można uznać za podstawowy instrument obrotu w zakresie utworów współczesnej sztuki wizualnej, poświęciłem im najwięcej uwagi. Kolejno omawiam: pojęcie, charakter prawny i podstawowe rodzaje takich umów (wyłączne, niewyłączne pojedyncze, niewyłączne klasyczne, zawarte na czas określony nieprzekraczający pięciu lat, zawarte na czas określony przekraczający pięć lat, zawarte na czas nieokreślony, sublicencje, licencje celofanowe, licencje sieciowe i licencje open content).

Rozdział piąty prezentuje podstawowe założenia umownego prawa autorskiego. Po pierwsze, przedstawia obrót majątkowymi prawami autorskimi w systemach prawnych opartych na teorii monistycznej i w tych, które oparte są na teorii dualistycznej. Po drugie, charakteryzuje pole eksploatacji jako centralną instytucję majątkowego prawa autorskiego. W rozdziale tym przedstawiam poglądy zawarte w doktrynie na temat tej instytucji oraz podejmuję próbę stworzenia własnej definicji. Po trzecie, omawiam zasadę specyfikacji pól eksploatacji, będącą zastosowanym przez ustawodawcę polskiego instrumentem zakreślenia granic przenoszonego albo udzielonego prawa. Po czwarte, strony, zawierając umowę, uwzględniają określony stan techniki. Dlatego ustawodawca musiał uregulować kwestię postępu technicznego i korzystania z utworu na polach eksploatacji nieznanych w momencie zawierania umowy. W rozdziale tym znajduje się ocena klauzul future media w świetle polskiego prawa autorskiego. Po piąte, analizuję kwestię klauzul umownych dotyczących utworów przyszłych. Po szóste, ocenie poddane zostały regulacje dotyczące wynagrodzenia należnego twórcom. Analiza dotyczy trzech najczęściej stosowanych w praktyce modeli wynagrodzenia: procentowego, ryczałtowego i mieszanego. Po siódme, jako odrębne zagadnienie zostały potraktowane klauzule dotyczące autorskich praw osobistych. Fakt, iż prawa te ze swej natury są nieprzenoszalne i nie wolno ich się zrzec, nie oznacza zakazu wprowadzania do umów klauzul dotyczących tych praw. Po ósme, omówione zostały coraz częściej pojawiające się w umowach klauzule zakazujące twórcy działalności konkurencyjnej. Po dziewiąte, zastosowanie w prawie autorskim przepisów kodeksu cywilnego o sprzedaży, umowie-zleceniu i umowie o dzieło. Po dziesiąte wreszcie, kwestie wykonania i nienależytego wykonania zobowiązania powstałego wskutek zawarcia umowy z zakresu prawa autorskiego.

Rozdział szósty prezentuje umowy dotyczące utworów fotograficznych. Umowy mające za przedmiot fotografię najczęściej zawierane są w ramach działalności prasowej i wydawniczej, portali internetowych, zakładów fotograficznych, agencji reklamowych oraz z indywidualnymi fotografami. Praktyka pokazuje, że w dziedzinie fotografii z reguły zawierane są umowy dotyczące jednocześnie wykonania oraz wykorzystania utworu fotograficznego. Z kolei właściciele portali internetowych oraz organizatorzy konkursów, wystaw itp. zawierają niemal wyłącznie umowy o wykorzystanie utworu fotograficznego.

W rozdziale siódmym omawiam zagadnienia umów dotyczących utworów audiowizualnych. Problematyka utworów audiowizualnych należy do najbardziej skomplikowanych kwestii regulowanych w prawie autorskim. Sytuacja taka wynika z kilku przyczyn. Po pierwsze, ustawodawca wprowadził do ustawy odrębny rozdział zawierający przepisy szczególne regulujące tę kategorię utworów. W związku z brakiem ustawowej definicji utworu audiowizualnego konieczne staje się wyjaśnienie, do jakich konkretnie utworów znajdą zastosowanie normy zawarte w rozdziale szóstym ustawy. Dlatego rozdział trzeci prezentowanej monografii zawiera rozważania na temat istoty oraz rodzajów utworów audiowizualnych. Po drugie, specyficzne regulacje dotyczące podmiotu pierwotnie nabywającego majątkowe prawa autorskie. Są to normy przesądzające o przyznaniu tych praw określonym podmiotom. Powodują one konieczność zawierania wielu umów już w fazie produkcji filmu. Specyfika ta powoduje, że omawiając utwory audiowizualne, nie można ograniczyć się do zagadnień kontraktowych. Jako swego rodzaju kwestię wstępną należy potraktować podmioty, między którymi zawierane są umowy mające za przedmiot takie utwory. Różnorodność kontraktów w zakresie produkcji audiowizualnej oraz dystrybucji filmów powoduje, że istotne staje się zagadnienie systematyki takich umów. Dopiero po rozstrzygnięciu tych kwestii można przejść do tych stanowiących meritum rozdziału siódmego prezentowanej monografii. Kolejno omawiam umowy na etapie produkcji audiowizualnej (umowy producenta z twórcami filmowymi i aktorami, umowy koprodukcyjne, umowy mające za przedmiot kontynuacje oraz remaki), a także umowy na etapie dystrybucji filmów (umowę między producentem a dystrybutorem egzemplarzy, umowy o nadanie telewizyjne, a także umowy o udostępnienie filmu widzowi, tj. umowę spektaklu kinematograficznego, o świadczenie usługi „na żądanie” widza i usług abonamentowych oraz umowy należące do pośredniej kategorii, polegające na udostępnieniu widzowi egzemplarza utworu, tj.: najem, użyczenie, sprzedaż i sprzedaż gazet z dołączonym tzw. insertem).

Przedmiotem rozważań w rozdziale ósmym są umowy dotyczące utworów multimedialnych. Chodzi tu o umowy w zakresie produkcji oraz eksploatacji tego rodzaju utworów. Kolejno prezentowane są umowy o stworzenie dzieła audiowizualnego, umowy o jego eksploatację w sieciach informatycznych (on-line) oraz na nośnikach materialnych (off-line).

W rozdziale dziewiątym zostały przedstawione umowy w dziedzinie komiksu. Charakterystykę umów tego rodzaju poprzedza prezentacja rozkładu praw majątkowych w umowach o stworzenie komiksu, zawieranych między jego współtwórcami. Następnie analizuję umowy wydawnicze w dziedzinie komiksu, umowy o udostępnienie komiksu w sieci informatycznej, umowy o sfilmowanie komiksu oraz umowy o stworzenie komiksu na podstawie filmu.

Ostatni, dziesiąty rozdział poświęciłem umowom w dziedzinie utworów sztuki konceptualnej. Prymat koncepcji dzieła nad jego aspektem materialnym powoduje, że w praktyce zawierane są różnorodne umowy dotyczące takich utworów. Dla zilustrowania tej praktyki wybrałem: ogłoszenie konkursu, umowę o wystawienie utworu w muzeum czy galerii, umowę o publiczne wykonanie oraz umowy o publikację w postaci albumów czy widokówek.

Przedmiotem rozważań zawartych w niniejszej monografii są regulacje zawarte w prawie polskim i w prawie wspólnotowym. Natomiast regulacje międzynarodowe zostały uwzględnione w minimalnym zakresie w rozdziale siódmym, dotyczącym umów w zakresie utworów audiowizualnych. Jest to zabieg celowy; wyszedłem bowiem z założenia, że problematyka międzynarodowego prawa autorskiego jest na tyle skomplikowana i interesująca, iż powinna stać się przedmiotem odrębnego opracowania.

Podstawową metodą badawczą zastosowaną w prezentowanej monografii jest metoda dogmatyczna. Polega ona na analizie obowiązujących norm prawa polskiego i wspólnotowego w celu uwypuklenia istoty różnych instytucji prawnych. Obok metody dogmatycznej występują w niniejszym opracowaniu metoda prawnoporównawcza oraz historyczna. Rozważania porównawcze służą głównie ułatwieniu zrozumienia sensu rozwiązań zastosowanych w prawie polskim, a niekiedy także pokazaniu różnic w poszczególnych systemach prawnych. Opis obcych systemów prawnych ograniczyłem głównie do prawa francuskiego, belgijskiego, włoskiego, szwajcarskiego, niemieckiego oraz kanadyjskiego. Zastosowanie metody historycznej jest konieczne dla przedstawienia genezy niektórych instytucji prawa autorskiego.