Traple Elżbieta, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim

Umowy w prawie autorskim zawsze odgrywały istotną rolę, gdyż twórcy z reguły przenosili swoje prawa lub udzielali licencji podmiotom wyspecjalizowanym w udostępnianiu utworów publiczności. Liczba podmiotów będących zawodowymi pośrednikami w rozpowszechnianiu utworów jest coraz większa i pojawiają się w praktyce, ze względu na rozwój technologii, coraz nowe modele prowadzenia działalności gospodarczej, opartej na umożliwieniu dostępu do dzieła. Wymaga to dostosowania dotychczasowych rozwiązań kontraktowych do nowych potrzeb rynkowych.

Ustawowa regulacja obrotu majątkowymi prawami autorskimi stanowi podstawy kształtowania stosunków umownych zarówno na poziomie umów pomiędzy twórcą a eksploatującym zarobkowo utwór, jak i pomiędzy następcą prawnym twórcy a podmiotami korzystającymi z utworów. W rozdz. 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych znalazł się zrąb przepisów, które nie stanowią pełnej regulacji, dlatego niezbędne jest poszukiwanie rozwiązań poszczególnych kwestii pojawiających się w związku z obrotem majątkowymi prawami autorskimi także w przepisach k.c. Zmiany wprowadzone do obrotu majątkowymi prawami autorskimi ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych są tak znaczne, że opracowania dotyczące umów autorskich opublikowane przed wejściem w życie pr. aut. w pewnym tylko zakresie mogą zachować aktualność. Jedyne szersze naukowe opracowania zasad obrotu majątkowymi prawami autorskimi na podstawie nowego uregulowania znajdujemy w rozdz. VIII Systemu Prawa Prywatnego, t. 13 , autorstwa M. Kępińskiego oraz we współautorskim Komentarzu do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (ostatnie wydanie z 2005 r. ). Także J. Barta i R. Markiewicz poświęcili umowom autorskim rozdział w pracy Prawo autorskie, wydanej w 2008 r. Wszystkie pozostałe prace, które ukazały się już po wejściu w życie ustawy, zawierają omówienia tylko wybranych problemów lub rodzajów umów. Stąd pojawiła się potrzeba kompleksowej analizy zasad obrotu prawami autorskimi, uwzględniającej ogólne zasady kontraktów, wynikające z przepisów kodeksu cywilnego o zobowiązaniach.

Praca składa się z dwóch podstawowych części. Pierwsza z nich dotyczy zasad wspólnych dla wszystkich umów prawnoautorskich, z wyodrębnieniem, w miarę potrzeby, zasad odnoszących się do umów przenoszących prawa i umów licencyjnych. Zasadniczy zrąb rozważań w tej części ma na celu zakreślenie granic swobody kontraktowej. Uwzględniono tutaj zarówno granice swobody wynikające z regulacji zawartej w pr. aut., jak i granice wynikające z przepisów k.c. oraz prawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Ze względu na niepełność regulacji umów autorskich w pr. aut. zaistniała także potrzeba rozważenia, które przepisy k.c. stanowią podstawę uzupełniającej regulacji.

Ogromne poszerzenie wymiany międzynarodowej w zakresie rozpowszechniania utworów, wynikające m.in. z członkostwa Polski w Unii Europejskiej, jak i z rozwoju Internetu powoduje, że opracowanie dotyczące obrotu autorskimi prawami majątkowymi nie mogło pominąć regulacji wynikających z przepisów prawa prywatnego międzynarodowego.

Druga część pracy to próba omówienia najczęściej występujących w obrocie umów o korzystanie z autorskich praw majątkowych. Ta część opracowania okazała się szczególnie trudna ze względu na brak ustawowej regulacji odnoszącej się do poszczególnych typów umów i konieczność oparcia się wyłącznie na modelach umów wypracowanych przez praktykę. Okoliczność, że w odniesieniu do tego samego sposobu korzystania z utworu może występować wielość rynkowych modeli kształtowania stosunków umownych, nie ułatwia zadania i może narazić autora na zarzut niepełnego uwzględnienia istniejącej praktyki. Zdając sobie sprawę z ryzyka pominięcia szeregu istotnych kwestii, uznałam jednak za celowe wskazanie na podstawowe konstrukcje prawne leżące u podstaw autorskich umów nienazwanych i określenie, jak kształtuje się prawna pozycja ich stron. Digitalizacja utworów i konwergencja różnych technicznie sposobów rozpowszechniania utworów doprowadziły do wykształcenia się różnych nowych rodzajów usług mających na celu udostępnianie utworów, opartych na elektronicznie udostępnianych informacjach na odległość. Wystarczy wskazać na webcasting, simulcasting lub na różnego rodzaju interaktywne usługi on demand. Nowe technologie spowodowały także pojawienie się nowego rodzaju dostarczycieli usług, w tym sklepów internetowych, oferujących możliwość zakupu muzyki lub wideo przez ściągnięcie odpowiednich plików na własny komputer lub przenośny iPod (tzw. podcasting), z różnymi systemami płatności (pay-per-download lub w modelu stałej opłaty subskrypcyjnej). Te nowe modele świadczenia usług opartych na dostępie on-line wymagają nowego podejścia do umów licencyjnych. Istotne jest zwłaszcza ustalenie, gdzie leży granica pomiędzy czysto telekomunikacyjną usługą a usługą polegającą na udostępnieniu utworu. Często w łańcuchu przesyłu informacji występuje podmiot trzeci, który wyłącznie zestawia określone treści (utwory) i udostępnia je odbiorcom za pośrednictwem innego podmiotu, który zawiera umowy z odbiorcami i pobiera od nich wynagrodzenie. Pojawiają się w związku z tym zasadnicze trudności z zakwalifikowaniem poszczególnych etapów przesyłu do odbiorcy z punktu widzenia koncepcji odrębnych pól eksploatacji oraz z ustaleniem odpowiedzialności poszczególnych podmiotów za podejmowane działania wobec uprawnionych z tytułu praw autorskich. Istniejące ciągle w doktrynie i orzecznictwie rozbieżności co do kwalifikacji prawnej określonych form przekazu powodują konieczność definiowania formy korzystania w sposób indywidualny na potrzeby konkretnie zawieranej umowy. Rodzi to ogromne trudności przy podjęciu próby omówienia najważniejszych rodzajów umów nienazwanych występujących w praktyce.

Obrót majątkowymi prawami autorskimi odbywa się współcześnie w znacznym stopniu za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządu (dalej: o.z.z.). Pomimo że zbiorowy zarząd nie jest zagadnieniem nowym, to wiele jego elementów podlega obecnie zasadniczej rewizji, zarówno z punktu widzenia prawa konkurencji, jak i z punktu widzenia efektywności ze względu na korzystanie z utworów on-line, tj. praktycznie na całym świecie. Z powodu ograniczonego terytorialnie zakresu udzielanych licencji podaje się w wątpliwość dotychczas stosowane modele zbiorowego zarządu i proponuje się zerwanie w umowach o wzajemnej reprezentacji z zasadą terytorializmu. W pracy uwzględniono zatem zarówno podstawowe kolizje zbiorowego zarządu z prawem konkurencji, jak i nowe podejście Komisji Europejskiej do umów organizacji zbiorowego zarządu o wzajemnej reprezentacji.

Ze względu na brak regulacji w pr. aut. poszczególnych typów umów, w centrum rozważań leży zagadnienie swobody kontraktowej i jej ograniczeń. Coraz szersze korzystanie z Internetu prowadzi do ekspansji umów standardowych, stosowania technicznych metod kontroli dostępu do utworów, cyfrowego zarządzania prawami autorskimi. Na tym tle pojawiają się istotne pytania o zachowanie charakterystycznej dla prawa autorskiego równowagi pomiędzy usprawiedliwionymi interesami podmiotów praw autorskich a łatwym dostępem użytkowników do dzieł. Poszukiwanie powyższej równowagi wywiera istotny wpływ także na ograniczanie swobody umów, w szczególności przez wprowadzanie przymusowego pośrednictwa o.z.z. oraz systemu zatwierdzania tabel wynagrodzeń.

Obrót majątkowymi prawami autorskimi podzielono na dwa podstawowe segmenty: obrót pierwotny, tj. pomiędzy twórcą i przedsiębiorcą, który rozpowszechnia utwór, oraz obrót wtórny, tj. pomiędzy podmiotami gospodarczymi korzystającymi z praw autorskich. Taki podział odgrywa we współczesnych regulacjach ustawowych podstawową rolę z tego względu, że często inne zasady powinny być stosowane w obrocie pierwotnym i obrocie wtórnym. Oddzielny segment rynku obrotu majątkowymi prawami autorskimi stanowi zbiorowy zarząd autorskimi prawami majątkowymi, podlegający specyficznym regułom i w pewnym zakresie kontroli państwowej.

Przedmiotem niniejszego opracowania są wyłącznie umowy dotyczące autorskich praw majątkowych i poza jego zakresem pozostaje problematyka obrotu prawami pokrewnymi, chociaż należy zauważyć, że w wielu przepisach dotyczących praw pokrewnych pr. aut. odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów regulujących autorskie prawa majątkowe. Znaczna część rozważań dotyczących umów prawnoautorskich pozostaje zatem w pełni aktualna w odniesieniu do umów mających za przedmiot prawa pokrewne.