Wałachowska Monika (red.), Wantoch-Rekowski Jacek (red.), Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych

Przedstawiona Czytelnikom publikacja zawiera materiały z konferencji interdyscyplinarnej, która odbyła się w lutym 2015 r. w Toruniu i w której miałam przyjemność uczestniczyć. Już na wstępie muszę wskazać, że wybór tematu spotkania oraz dobór prelegentów reprezentujących zainteresowania z różnych dyscyplin prawa, a także uczestnictwo praktyków sprzyjały powstaniu interesujących tez autorskich i ciekawej dyskusji w trakcie obrad. Inne jest bowiem podejście do cywilnych umów nazwanych przedstawicieli nauki prawa cywilnego, a inne osób zajmujących się prawem pracy. Wiele także do tematu wnosi wiedza teoretyczna i praktyczna z zakresu podatków, prawa finansowego i gospodarczego. Korelacja tych nauk z szeroko rozumianym prawem socjalnym doprowadziła do niepowtarzalnych wniosków i punktów odniesienia dla zatrudnienia niepracowniczego. Nie do przecenienia dla powstania tych tez, często obrazoburczych, jest zawarte w książce opracowanie dr hab. Renaty Babińskiej-Góreckiej na temat ewolucji treści ryzyka socjalnego osób „zatrudnionych” na podstawie umów cywilnoprawnych i jego ochrony w ubezpieczeniu społecznym, w którym autorka wskazuje na rzeczywiste powody objęcia umów cywilnoprawnych obowiązkiem opłacania składki. Zdaniem autorki oczywistym powodem ekspansji były kwestie czysto ochronne, a nie teoretycznoprawne – związane ze zmianą postrzegania ryzyka socjalnego (ubezpieczeniowego) i jego ochrony. Zmiana w kwestii ochrony osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych nastąpiła zatem, po pierwsze – z przyczyn ochronnych (prawnych), związanych z koniecznością zagwarantowania pracownikom ochrony ubezpieczeniowej, oraz po drugie – z przyczyn humanitarno-społecznych, czyli objęcia ochroną ubezpieczeniową wszystkich tych, dla których przysłowiowa praca własnych rąk stanowi podstawowe źródło utrzymania siebie i rodziny. Nie było tu miejsca na rozważania teoretyczne i np. oderwanie obowiązku ubezpieczenia od nazwy umowy.

Nie można nie wspomnieć, że zagadnienie zatrudnienia niepracowniczego od dawna wzbudzało emocje. Problem ten był poruszany już na VI Europejskim Kongresie Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego . Wcześniej, bo w końcówce lat 80. XX w., Instytut Pracy i Spraw Socjalnych przeprowadził i opublikował studia na temat przesłanek reformy prawa pracy, w tym na temat umów cywilnoprawnych, których przedmiotem jest wykonywanie pracy . Jeszcze wcześniej, bo już w 1947 r., S.M. Grzybowski pisał: „próżno szukać zrozumienia, dlaczego normom prawa pracy podlega wysoko uposażony, a może posiadający znaczny majątek osobisty, «urzędnik prywatny», a nie podlega im z trudem zarabiający na życie krawiec” . Parafrazując to stwierdzenie, można zapytać, dlaczego prawem pracy objęty jest członek zarządu spółki kapitałowej, a nie jest nim objęta osoba prowadząca bufet pracowniczy w spółce? . Odpowiedź może być trywialna; łatwiej gospodarczo i legislacyjnie reformować coś już ustalonego, znanego od wieków, niż poszerzać ideę zgodnie z zasadami słuszności i logiki. Otóż cały rozwój prawa pracy dotyczy stosunków wynikających z pracy fabrycznej. To była główna troska rządzących. Pracownicy umysłowi później zostali objęci prawem pracy. Ten rozwój powinien iść dalej. Ograniczenie prawa pracy do pracy najemnej jest brakiem, stanowi zatrzymanie rozwoju . Współcześnie objęcie normami ochronnymi zatrudnionych na podstawie prawa cywilnego postrzegane jest jako realizacja zasady sprawiedliwości społecznej .

Niewątpliwe jest, że wyzwaniem w okresie kryzysu i bezrobocia staje się ochrona pracujących i potrzeba rozszerzenia zakresu zainteresowania prawa stosunkami zatrudnienia innymi niż prawnopracownicze. Pojawiają się i będą się pojawiać nowe formy i sposoby zatrudnienia, a ich zderzenie z definicją „pracy pod kierownictwem” zawartą w kodeksie pracy będzie coraz boleśniejsze, żeby nie powiedzieć absurdalne. Era fordyzmu jest w zaniku. Wchodzimy w inne relacje ekonomiczno-prawne między wykonawcami pracy a zleceniodawcami. Powstaje społeczeństwo postindustrialne, mało zintegrowane wokół tzw. zakładu pracy i w związku z tym mało uzwiązkowione. To nie jest zresztą tylko kwestia pojęciowa i definicyjna, ale kwestia całego systemu norm prawnych związanych ze stosunkiem pracy (ochrona procesowa, zadania Państwowej Inspekcji Pracy, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, wolność związkowa). Trzeba wreszcie odpowiedzieć sobie na pytanie, kogo chcemy objąć ochroną i dlaczego.

Temu zagadnieniu poświęcona jest książka, która traktuje nieco odmiennie owe wyzwania w zakresie różnorodności pracy i ciekawie je ocenia z punktu widzenia ekonomicznego oraz ochrony zatrudnionych. Zachęcam zatem do lektury.

Małgorzata Gersdorf

Dnia 20 lutego 2015 r. odbyła się na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Ogólnopolska Konferencja Naukowa Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych. Została ona zorganizowana przez trzy katedry: Prawa Budżetowego i Finansów Samorządu Terytorialnego, Prawa Pracy oraz Prawa Ubezpieczeniowego. Patronat nad konferencją objęło Wydawnictwo Wolters Kluwer.

W wydarzeniu udział wzięło kilkudziesięciu przedstawicieli doktryny i praktyki, których zainteresowała problematyka dotycząca relacji pomiędzy prawem cywilnym a prawem ubezpieczeń społecznych.

Obrady podzielono na trzy sesje problemowe, w czasie których wygłoszono ponad 20 referatów. Ich autorami byli zarówno przedstawiciele nauki, reprezentujący wiele znakomitych uniwersytetów, jak i praktycy – sędziowie czy radcy prawni.

Niniejsza książka jest pokłosiem tej konferencji. Zaprezentowane referaty na potrzeby publikacji podzielono na cztery części:

Część pierwsza zawiera opracowania podejmujące próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o miejsce umów cywilnoprawnych w systemie ubezpieczeń społecznych. Otwiera ją rozdział poświęcony ewolucji treści ryzyka socjalnego osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych i jego ochrony w ubezpieczeniu społecznym. W kolejnym rozdziale dokonano oceny ostatnich zmian w zakresie oskładkowania umów o świadczenie usług. Następnie przedmiotem analizy z perspektywy ubezpieczeń społecznych były kontrakty cywilnoprawne pielęgniarek w szpitalach oraz praca wolontariuszy. Przedstawiono również zasady podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu osób świadczących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych oraz uprawnienia tych osób do zasiłku macierzyńskiego.

W części drugiej zostały zamieszczone opracowania ukazujące dyferencjację zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym z uwagi na rodzaj umowy cywilnoprawnej. W tej części zaprezentowano z perspektywy cywilnoprawnej podobieństwa i różnice pomiędzy umową o dzieło a umową zlecenia, a także problemy dotyczące zakresu swobody stron w kształtowaniu treści tych umów. Podjęto w szczególności próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy istnieje wymóg przeniesienia praw autorskich, aby daną umowę zakwalifikować jako umowę o dzieło. Przedmiotem analizy były również skutki finansowe dla przedsiębiorcy zróżnicowanych reguł podlegania ubezpieczeniom społecznym w przypadku umowy o dzieło oraz umowy o świadczenie usług. W części drugiej znalazły się opracowania przedstawiające zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego w sytuacji, gdy praca jest świadczona na podstawie umowy o pracę nakładczą czy też umów stażowych.

W części trzeciej zgromadzono opracowania poświęcone problematyce kwalifikowania umów cywilnoprawnych w postępowaniu sądowym, administracyjnym oraz sądowoadministracyjnym. Zakresem analizy objęto uprawnienia sądów ubezpieczeń społecznych w zakresie kwalifikacji rodzaju zatrudnienia oraz reguły kwalifikowania umowy przez organ rentowy lub podatkowy w sytuacji, gdy został wydany prawomocny wyrok sądu cywilnego w sprawie roszczeń wynikających z umowy. Przedstawiono wątpliwości dotyczące przebiegu postępowania o ustalenie istnienia stosunku ubezpieczenia społecznego i o należności z tytułu składek oraz skutki takiego postępowania dla przedsiębiorcy. Część czwarta zawiera również rozważania dotyczące decyzji ZUS w przedmiocie kwalifikowania umów cywilnoprawnych, w tym znaczenia decyzji interpretacyjnych ZUS dla przedsiębiorców oraz skutków podatkowoprawnych decyzji ZUS o ,,przekwalifikowaniu” umów o dzieło.

Czwarta część przybliża zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym w razie świadczenia pracy w ramach kilku stosunków prawnych. Otwiera ją opracowanie prezentujące z perspektywy ubezpieczeń społecznych różne rodzaje multiplikacji podmiotów zatrudniających. Następnie ukazane zostały problemy związane z zatrudnieniem na podstawie umów cywilnoprawnych zawieranych z własnym pracodawcą oraz kontrahentem pracodawcy. Zakresem analizy objęto również zagadnienia dotyczące zbiegu tytułów ubezpieczenia społecznego w razie zatrudnienia na podstawie kilku umów cywilnoprawnych oraz dodatkowego zatrudnienia sędziów na podstawie umów cywilnoprawnych.

Redaktorzy naukowi niniejszej książki zdają sobie sprawę, że problematyka umów cywilnoprawnych w ubezpieczeniach społecznych jest niezwykle bogata, a jednocześnie wywołuje wiele sporów w praktyce, najczęściej na linii płatnicy składek – Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czym za konieczne uznać należy kontynuowanie badań w tym zakresie.

M. Szabłowska-Juckiewicz

M. Wałachowska

J. Wantoch-Rekowski