Biernat Jakub, Umowa o zbycie spadku w polskim prawie spadkowym

Uzasadnienia dla podjęcia wyzwania monograficznego opracowania ogólnej problematyki umowy o zbycie spadku na gruncie polskiego materialnego prawa spadkowego dostarczają w szczególności następujące okoliczności.

Przede wszystkim, wskazana problematyka nie była dotychczas przedmiotem usystematyzowanej i pogłębionej analizy w polskim piśmiennictwie prawniczym . Nie oznacza to, że dotyczące jej, a zawarte w systemach, podręcznikach, komentarzach, artykułach i glosach, wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa czy to pomijają doniosłe problemy pojawiające się na jej tle, czy to, dostrzegając je, unikają podjęcia prób ich rozstrzygnięcia . Z oczywistych względów nie opisują jednak wskazanej instytucji prawnej w sposób kompleksowy. Trudno również nie odnieść wrażenia, że w określonych wymiarach cechują się pewną stagnacją – raz wyrażone , funkcjonują trwale w niezmienionej postaci, co wszakże nie przesądza o ich trafności.

Nadto obowiązującego uregulowania umowy o zbycie spadku nie sposób uznać za konsekwentne i niebudzące wątpliwości na poziomie jurydycznym. Odnosi się to w szczególności do zagadnień o fundamentalnym znaczeniu i przekłada na doniosłe rozbieżności w wykładni norm prawnych dotyczących zbycia spadku, a co za tym idzie – potencjalnie ogranicza praktyczne zastosowanie tej instytucji prawnej.

Za zasadnością podjęcia rozważań dotyczących umowy o zbycie spadku przemawia także jej niebagatelne znaczenie prawne, społeczne i ekonomiczne. Należy podkreślić, i to niezależnie od rzeczywistej częstotliwości zawierania umów o zbycie spadku, że umowa o zbycie spadku pełni doniosłą rolę w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych związanych z dziedziczeniem w wielu zasadniczych spośród wymiarów, w których realizują się pierwszorzędne funkcje prawa spadkowego. Dotyczy to zwłaszcza określenia podmiotu, któremu przypadają składniki majątkowe stanowiące aktywa związane z dziedziczeniem; określenia podmiotu, który obciążają długi spadkowe i inne obowiązki związane z dziedziczeniem; ustanowienia, istnienia i ustania wielopodmiotowości składników majątkowych uzyskanych w związku z dziedziczeniem; określenia korzyści otrzymywanych wskutek wyzbycia się składników majątkowych uzyskanych w związku z dziedziczeniem.

Wreszcie, przemawia za tym ścisłe i złożone powiązanie umowy o zbycie spadku z innymi instytucjami z zakresu prawa spadkowego. Oznacza to, że prawidłowa wykładnia i stosowanie norm prawnych dotyczących tych ostatnich uzależnione są niejednokrotnie od trafnej rekonstrukcji i wykładni norm prawnych dotyczących umowy o zbycie spadku.

Przywołane okoliczności uzasadniające podjęcie problematyki zbycia spadku w ujęciu monograficznym w istocie określają również cele pracy i metody badawcze umożliwiające ich realizację. Stanowią je przedstawienie i wykładnia regulacji prawnej dotyczącej umowy o zbycie spadku przy wykorzystaniu zwłaszcza metody dogmatycznej oraz ocena tejże regulacji połączona ze sformułowaniem postulatów zmian.

Niniejsza praca jest poświęcona analizie i ocenie aktualnie obowiązującej, ogólnej, materialnoprawnej, prawnospadkowej regulacji prawnej umowy o zbycie spadku jako czynności prawnej. Nakazuje to przyjąć następujące założenia wyznaczające w sposób szczegółowy jej zakres przedmiotowy.

W pracy omówiono wyłącznie normy prawne dotyczące umowy o zbycie spadku jako czynności prawnej. Poza jej zakresem pozostają, co do zasady, uregulowania dotyczące innych zdarzeń prawnych, w tym takich, które kształtują sferę prawną stron umowy o zbycie spadku i pozostają funkcjonalnie związane z umową o zbycie spadku, w szczególności zaś uregulowania związane z realizacją określonych praw i obowiązków powstających w razie zawarcia umowy o zbycie spadku.

Praca obejmuje przedstawienie i ocenę ogólnych norm prawnych odnoszących się do umowy o zbycie spadku. Wobec ujęcia zbycia spadku na gruncie prawa polskiego nie jako odrębnego typu czynności prawnej, ale jako zespołu umów o określonych cechach , ogólne normy prawne to takie, które dotyczą umowy z uwagi na jej kwalifikację jako zbycia spadku. Poza dalszymi rozważaniami pozostają zatem, co do zasady, nie tylko normy prawne znajdujące zastosowanie w razie zaistnienia określonej specyfiki zbycia spadku na poziomie podmiotowym lub przedmiotowym, ale i normy prawne odnoszące się do poszczególnych typów umów, w ramach których może nastąpić zbycie spadku.

Poza zakresem niniejszej pracy pozostaje także, co do zasady, omówienie norm prawnych o charakterze publicznoprawnym oraz norm prawnych o charakterze proceduralnym, zarówno dotyczących zawarcia umowy o zbycie spadku, jak i odnoszących się do jej skutków prawnych . Wskazano wszakże, na ile te normy prawne mogą mieć wpływ na wadliwość umowy o zbycie spadku i jej treść, oraz przedstawiono problematykę materialnoprawnych skutków umowy o zbycie spadku na styku z zagadnieniami proceduralnymi.

Praca nie obejmuje charakterystyki umowy o zbycie spadku w aspekcie międzynarodowym, w tym nie zawiera ustaleń co do zagadnień kolizyjnoprawnych.

Odwołania do obcych systemów prawnych oraz do uregulowań obowiązujących uprzednio na gruncie prawa polskiego mają charakter wyjątkowy. Jest to uzasadnione, zwłaszcza w pierwszym z przedstawionych wymiarów, ścisłym powiązaniem instytucji zbycia spadku z innymi instytucjami prawnymi, w szczególności z zakresu materialnego prawa spadkowego, funkcjonującymi na gruncie danego systemu prawnego i dla niego charakterystycznymi. Nieprzypadkowo zatem formułowane uwagi prawnoporównawcze i historycznoprawne nie zostały przedstawione w ramach wydzielonych jednostek redakcyjnych. Przypisaną im funkcję, za jaką należy uznać nakreślenie kontekstu, w którym funkcjonuje omawiane unormowanie, wypełnią prawidłowo wówczas, gdy będą występować w postaci odnośników do konkretnych kwestii wyłaniających się w związku z analizą aktualnie obowiązujących uregulowań prawa polskiego.

Specyfika obowiązującego materialnoprawnego uregulowania umowy o zbycie spadku manifestuje się w szczególności w tym, że jego omówienie wymaga sięgania do regulacji dotyczących szeregu instytucji cywilnoprawnych, nie tylko prawnospadkowych, w tym instytucji o fundamentalnym znaczeniu. Ramy niniejszej pracy nie pozwalają na ich autonomiczne i kompleksowe omawianie. W konsekwencji wymaga to względnie szerokiego przyjmowania określonych założeń czy też odwoływania się do poglądów formułowanych w odniesieniu do wskazanych instytucji w nauce prawa i judykaturze, niejednokrotnie wraz z oceną ich trafności, których uzasadnienia zawierają inne opracowania. Powyższe w istocie umożliwia prowadzenie rozważań poświęconych umowie o zbycie spadku.