Kosior Ewa, Umowa o kumulatywne przystąpienie do długu jako sposób zabezpieczenia wierzytelności

Charakterystycznym zjawiskiem współczesnych czasów jest pojawianie się normatywnej regulacji nowych typów umów nazwanych, określających prawa i obowiązki stron, a jednocześnie pozostawiających określone pole manewru stronom kontraktującym. Jest to tendencja wyraźnie widoczna, w szczególności w stosunkach profesjonalnych lub półprofesjonalnych. Wraz z rozwojem stosunków kredytowych poszukuje się nowych form zabezpieczenia, odpowiadających wymogom gospodarki rynkowej oraz potrzebom stron stosunku zobowiązaniowego, w szczególności w obrocie profesjonalnym. W konsekwencji wzrasta również znaczenie umownego przystąpienia do długu. Umowa o kumulatywne przystąpienie do długu wykształca się w praktyce w celu zaspokojenia pewnych zindywidualizowanych lub nowych potrzeb uwzględniających sytuację gospodarczą. Funkcjonuje obecnie w oparciu o zasadę wolności (swobody) umów jako de lege lata nienazwana figura prawna. Ustawodawca unormował bowiem jedynie zmianę dłużnika w drodze przejścia zobowiązania na inną osobę, czyli tzw. zwalniającego przejęcia długu.

Kumulatywne przystąpienie do długu jest zabezpieczeniem wierzytelności często stosowanym w obrocie profesjonalnym, gdzie co najmniej jedną ze stron jest podmiot zajmujący się tego rodzaju działalnością zarobkowo. Chodzi głównie o banki i inne instytucje finansowe udzielające kredytów i pożyczek. Podstawę udzielenia zabezpieczenia stanowi zasadniczo umowa kredytu czy pożyczki. W praktyce samo ustanowienie zabezpieczenia uzależnione jest od żądania wierzyciela, gdyż z reguły jest ono ustanawiane przed udzieleniem kredytu czy pożyczki (art. 69 ust. 2 pkt 6 i art. 70 ust. 2 pr. bank.). Stronom pozostawia się pewnego rodzaju swobodę co do wyboru formy zabezpieczenia. Niemniej zabezpieczenie może być ustanowione później, tj. po udzieleniu pożyczki czy kredytu, zwłaszcza wobec zagrożenia terminowej spłaty kredytu z uwagi na zły stan majątkowy kredytobiorcy (por. art. 93 pr. bank.).

Formy zabezpieczenia wierzytelności (należności) stosowane w praktyce działalności bankowej są zróżnicowane, m.in. ze względu na kredytowany podmiot. Truizmem jest stwierdzenie, że inne formy zabezpieczeń stosowane są w stosunku do osób fizycznych, inne zaś wobec osób prawnych. Rozpowszechniony jest pogląd, iż kredytowanie osób fizycznych jest mniej ryzykowne, gdyż cechuje je duża spłacalność, znaczne rozdrobnienie i wysoka dochodowość. Kredytowanie przedsiębiorców, zwłaszcza działających jako osoby prawne, niesie natomiast ze sobą ryzyko związane z wysokimi sumami udzielonych kredytów, często długoterminowymi i niepewnymi efektami ekonomicznymi zamierzonych inwestycji. Ustanowienie zabezpieczenia w tym ostatnim przypadku poprzedzone jest szczegółową weryfikacją sytuacji gospodarczej i finansowej podmiotu zabezpieczającego wierzytelność, w tym ustaleniem, czy istnieją powiązania gospodarcze lub organizacyjne z kredytobiorcą.

Podstawowe znaczenie w przypadku umowy pożyczki czy kredytu ma ustalenie możliwości wywiązania się dłużnika z zobowiązania (zdolność kredytowa) oraz pewności i wiarygodności oferowanego zabezpieczenia. Weryfikacja sytuacji gospodarczej podmiotu dającego zabezpieczenie jest niewątpliwym uprawnieniem banku, jakkolwiek żaden przepis ustawy nie nakłada na bank obowiązku zbadania zdolności kredytowej przystępującego do długu czy poręczyciela. Warto wskazać, że przystąpienie do długu może być zabezpieczeniem stosowanym nie tylko na wypadek niewypłacalności dłużnika (jak np. poręczenie stosowane wyłącznie „na wypadek” niewypłacalności), ale również wówczas, gdy stan niewypłacalności nastąpił. Okoliczność ta pozwala na uniknięcie niekorzystnych konsekwencji, jakie wiążą się ze stanem niewypłacalności dłużnika, w szczególności w związku z upadłością czy, w odniesieniu do jednostek organizacyjnych, likwidacją dłużnika. Umowa o kumulatywne przystąpienie do długu może być zatem stosowana nie tylko przed zaciągnięciem zobowiązania przez dłużnika głównego, ale również później, bez względu na sytuację majątkową dłużnika.

Kolejną tendencją, obok wykształcania się nowych form zabezpieczenia wierzytelności, jest wzmocnienie pozycji podmiotu udzielającego zabezpieczenia, a jednocześnie rozwój instytucji zmierzających do ochrony słabszej strony stosunku umownego, jaką jest konsument.

Wszystkie te argumenty zostały wzięte pod uwagę przy analizie zagadnienia umowy o kumulatywne przystąpienie do długu przedstawionego w niniejszym opracowaniu, w tym elementów umowy, dopuszczalności przystąpienia do długu ze względu na przedmiot świadczenia, charakterystyki odpowiedzialności dłużników i wierzyciela. Istotne znaczenie dla weryfikacji prezentowanych tez miały również rozwiązania funkcjonujące w innych systemach prawnych.

Założenia co do treści zdeterminowały układ pracy. Rozdział pierwszy ma przybliżyć rozwój instytucji osobistych zabezpieczeń wierzytelności od czasów starożytnych – ze szczególnym uwzględnieniem przystąpienia do długu. W rozdziale drugim przedstawione zostały argumenty przemawiające za tym, że umowa o kumulatywne przystąpienie do długu należy do umów gwarancyjnych sensu largo o funkcji zabezpieczającej. W powołanym rozdziale zawarta została szczegółowa analiza rodzajów długów, jakie mogą być przedmiotem przystąpienia. Co do zasady na podstawie umowy można przystąpić do każdego długu, o ile nie jest to sprzeczne z ustawą, zastrzeżeniem umownym albo właściwością zobowiązania (per analogiam do art. 509 k.c.). Od powołanej zasady istnieją jednak wyjątki, które wynikają przede wszystkim z rodzaju długu. W rozdziale trzecim znajdują się rozważania prawne wskazujące na to, że umowa o kumulatywne przystąpienie do długu wymaga zaangażowania wszystkich podmiotów tego stosunku, gdyż wiąże się ze zmianą strony biernej stosunku zobowiązaniowego. W rozdziale tym pojawiają się przykłady zawarcia umowy przystąpienia do długu między przystępującym do długu a wierzycielem funkcjonujące w obszarze prawa bankowego, a mianowicie potwierdzenie poręczenia i potwierdzenie gwarancji. Rozdział czwarty pracy poświęcony został charakterowi odpowiedzialności dłużników w ramach umowy o przystąpienie do długu. Umowa ta kreuje solidarną, nieakcesoryjną i pierwszorzędną odpowiedzialność dłużnika łącznego, której zakres odpowiada zakresowi odpowiedzialności dłużnika pierwotnego. Poczynione wyżej ustalenia są podbudową dla kolejnego, piątego rozdziału pracy, w którym omówiona została wzajemna pozycja podmiotów stosunku zobowiązaniowego, w szczególności w zakresie przysługujących im zarzutów. W rozdziale siódmym zostały omówione wzajemne relacje pomiędzy przystąpieniem do długu a poręczeniem. Rozdział siódmy dotyczy ważnych kwestii z zakresu ustawowego przystąpienia do długu. Warto też podkreślić, iż kumulatywne przystąpienie do długu nie tylko funkcjonuje w oparciu o wolę stron, ale również wynika z przepisu ustawy, jak np. w razie przystąpienia nabywcy przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego do długu zbywcy związanego z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (art. 55⁴ k.c.). Jest to najpopularniejsza nazwa obok innych określeń, takich jak: niezwalniające przejęcie długu, łączne przejęcie długu czy po prostu przystąpienie do długu. Pojęcia te w opracowaniu są stosowane naprzemiennie. W powołanym rozdziale ukazano także cechy odróżniające ustawowe i umowne przystąpienie do długu.