Biernat Jakub, Umowa o dział spadku

Podjęcie badań nad instytucją umowy o dział spadku na gruncie obowiązującego w Polsce materialnego prawa cywilnego uzasadnione jest w szczególności następującymi względami. Po pierwsze, problematyka dotycząca umowy o dział spadku - podobnie jak wiele innych zagadnień z zakresu prawa spadkowego - nie była dotychczas przedmiotem systematycznej, pogłębionej analizy w polskim piśmiennictwie prawniczym. Instytucji tej nie poświęcono jak dotąd żadnego opracowania o charakterze monograficznym, uwagi zawarte w systemach, podręcznikach i komentarzach mają - z konieczności - charakter ogólny, zaś wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa w artykułach czy glosach należą do rzadkości i dotyczą jedynie fragmentów wskazanej problematyki. Do nielicznych należą również wypowiedzi przedstawicieli nauki, dotyczące instytucji prawnych o charakterze zbliżonym do umowy o dział spadku . Po drugie, dział spadku należy zaliczyć do tych instytucji prawnospadkowych, które odgrywają szczególnie istotną rolę w praktyce, zarówno z punktu widzenia realizacji interesów spadkobierców, jak i ochrony innych osób. Należy w szczególności pamiętać, iż to przez dział spadku osiągane są podstawowe cele prawa spadkowego, w razie gdy do dziedziczenia powołany jest więcej niż jeden podmiot, oraz że dokonanie działu spadku wywołuje szereg złożonych i zróżnicowanych skutków prawnych, kształtując prawa i obowiązki wielu osób . Po trzecie wreszcie, trzeba zwrócić uwagę, że unormowanie instytucji umowy o dział spadku na gruncie prawa polskiego trudno uznać za przejrzyste i precyzyjne. Przeciwnie - budzi ono poważne wątpliwości, również w odniesieniu do kwestii o znaczeniu fundamentalnym. Decyduje o tym przede wszystkim wyraźne odwołanie się do umowy o dział spadku zaledwie w kilku przepisach kodeksu cywilnego. Z tego powodu w procesie wykładni i stosowania prawa konieczne jest odpowiednie bądź analogiczne stosowanie norm prawnych dotyczących innych zagadnień , co niejednokrotnie powoduje, że na gruncie regulacji dotyczącej umowy o dział spadku trudno o wnioski cieszące się powszechną akceptacją.

W tym kontekście niniejszej pracy przyświecają dwa podstawowe cele badawcze. Pierwszym z nich jest przedstawienie i wykładnia cywilnoprawnej regulacji normatywnej dotyczącej umowy o dział spadku; drugim zaś ocena przedstawionego uregulowania, połączona z ewentualnym sformułowaniem postulatów zmian w obowiązującym materiale normatywnym.

Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza i ocena regulacji dotyczącej umowy o dział spadku, na którą składają się normy prawa cywilnego obowiązujące obecnie w Polsce. Odwołania do innych gałęzi prawa oraz innych systemów prawnych, jak również uwagi o charakterze historycznym mają charakter wyjątkowy. Ich celem jest nakreślenie pewnego tła, kontekstu, w którym funkcjonuje uregulowanie przyjęte na gruncie polskiej legis latae. Uwagi prawnoporównawcze oraz historycznoprawne nieprzypadkowo nie zostały ujęte w odrębne rozdziały czy inne wyróżnione jednostki redakcyjne tekstu. Wydaje się bowiem, że przypisaną im na gruncie niniejszej pracy funkcję zrealizują w pełniejszy sposób wówczas, gdy występować będą w postaci odnośników do konkretnych zagadnień czy wątpliwości wyłaniających się w związku z wykładnią prawa polskiego.

Niniejsza praca poświęcona jest analizie ogólnej regulacji dotyczącej umowy o dział spadku. Dlatego też poza jej zakresem pozostają kwestie szczególne związane z: zawarciem umowy o dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne lub wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej; zawarciem umowy o dział spadku, której przedmiotem jest prawo własności nieruchomości rolnej; zawarciem umowy o dział spadku przez cudzoziemca (cudzoziemców); jak również zagadnienie dokonania działu spadku w drodze ugody, które w świetle przeważającego w nauce prawa poglądu stanowi szczególny przypadek umownego działu spadku .

Stan prawny, literaturę oraz orzecznictwo uwzględniono na dzień 10 listopada 2007 r.

Niniejsza praca stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej pt. "Umowny dział spadku w polskim prawie cywilnym", obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w dniu 29 maja 2006 r. Została ona przygotowana w Katedrze Prawa Cywilnego WPiA UJ początkowo pod kierunkiem pana prof. dr. hab. Sylwestra Wójcika, a po jego śmierci w dniu 29 maja 2005 r. pod kierunkiem pana prof. dr. hab. Bogusława Gawlika. Obu promotorom winien jestem szczególną wdzięczność, nie tylko za wszechstronną pomoc i opiekę naukową oraz cenne wskazówki i rady udzielane mi w trakcie przygotowywania rozprawy doktorskiej, lecz również za wsparcie w obronie własnych, nie zawsze przecież podzielanych, poglądów. Serdeczne podziękowania chciałbym złożyć także recenzentom rozprawy doktorskiej: panu prof. dr. hab. Edwardowi Drozdowi oraz panu prof. dr. hab. Edwardowi Gniewkowi, których uwagi, poprzedzone wnikliwą lekturą i analizą pracy, pozwoliły mi na szersze spojrzenie na wiele poruszanych w niej zagadnień i ponowne rozważenie szeregu istotnych kwestii.