Sójka Tomasz, Umorzenie akcji

Umorzenie akcji jest normatywnie skonstruowanym trybem znoszenia stosunku członkostwa w spółce akcyjnej (umorzenie wszystkich akcji akcjonariusza) względnie modyfikacji jego treści (umorzenie części akcji akcjonariusza). Instytucja ta łagodzi stosunkowo małą elastyczność struktury organizacyjnej spółki akcyjnej, wynikającą ze znacznego ograniczenia zasady wolności umów na gruncie prawa spółek akcyjnych.

Instytucja umorzenia akcji może sprawiać wrażenie marginalnej i bardzo "technicznej". Niemniej proces wykładni unormowań kształtujących proces umarzania akcji zmusza do podjęcia najbardziej fundamentalnych problemów prawa akcyjnego; chodzi mianowicie o granice władzy większości w spółce, należyty poziom ochrony akcjonariuszy mniejszościowych i wierzycieli spółki, czy wreszcie o charakter praw akcjonariusza. Z tego też powodu wykładnia unormowań Kodeksu spółek handlowych dotyczących umarzania akcji nastręcza licznych problemów.

W niniejszym opracowaniu chciałbym zaproponować spojrzenie na instytucję umorzenia akcji przez pryzmat zasady utrzymania (ochrony) kapitału zakładowego spółki oraz zasady ochrony akcjonariuszy mniejszościowych. Uwzględnienie tych dwóch zasad, jako szczególnie ważnych dyrektyw interpretacyjnych w odniesieniu do umorzenia akcji, ułatwia rozwiązanie dostrzeżonych w doktrynie problemów interpretacyjnych.

Pierwsze trzy rozdziały mają charakter wprowadzający. Ich zadaniem jest dokładne zdefiniowanie przedmiotu niniejszej pracy. W tym celu ukazuję instytucję umorzenia w szerszej perspektywie społecznej - funkcjonalnej i prawnoporównawczej. Staram się w ten sposób wykazać, że po pierwsze, instytucje o zbliżonej do umorzenia akcji konstrukcji obowiązują we wszystkich rozwiniętych systemach prawa akcyjnego, a po drugie, że spełniają one istotną rolę gospodarczą.

W pierwszym rozdziale pracy definiuję umorzenie akcji uwzględniając różne znaczenia pojęcia "akcja". Ze względu na treść tej definicji wskazuję także na charakterystyczne cechy umorzenia akcji w stosunku do funkcjonalnie pokrewnych instytucji prawnych.

W rozdziale drugim zajmuję się gospodarczą funkcją umorzenia akcji. Wskazuję przede wszystkim na motywy, dla których spółki decydują się na umorzenie akcji. Staram się wykazać, że współcześnie dominującym motywem umarzania akcji przez spółki nie jest bynajmniej stopniowa likwidacja spółki na skutek amortyzacji wkładów niepieniężnych (wygaśnięcia licencji, wyczerpania się złóż zasobów mineralnych itp.). Ustosunkowuję się do problemu, na ile umorzenie akcji zwiększa wartość spółki dla akcjonariuszy (shareholder value). Mając na uwadze praktyczną doniosłość tej transakcji, referuję najczęściej spotykane metody nabywania akcji własnych w celu umorzenia. Wreszcie staram się wykazać, że gospodarcza funkcja umorzenia akcji jest uzależniona od rodzaju systemu corporate governance, w którym działają spółki akcyjne.

W ramach trzeciego rozdziału omawiam unormowania dotyczące umorzenia akcji w ustawodawstwach wybranych państw. Uważam, że prawnoporównawczy zarys tej problematyki jest pomocnym przyczynkiem do dalszych rozważań nad instytucją umorzenia akcji w prawie polskim. Przedmiotem analizy porównawczej są systemy prawne trzech państw: system prawa niemieckiego (ze względu na zbliżoną kulturę prawną oraz wpływ prawa wspólnotowego UE); dalej system prawa amerykańskiego, z uwagi na dłuższą i bogatszą tradycję rynku kapitałowego; na końcu analizuję system prawa brytyjskiego stanowiący rozwiązanie pośrednie. Z prawem amerykańskim dzieli on kulturę prawną i otoczenie rozwiniętego rynku kapitałowego, a z unormowaniami niemieckimi - wpływ prawa wspólnotowego UE.

Rozdział trzeci rozpoczynam jednak od omówienia unormowań europejskiego prawa spółek. Pozwala to na porównanie sposobów, w jakie państwa członkowskie lub aspirujące do członkostwa wywiązały się z obowiązku dostosowania swoich systemów prawnych do unormowań prawa wspólnotowego UE. Umożliwia to także dostrzeżenie najbardziej ogólnych różnic pomiędzy amerykańskim i europejskim modelem ukształtowania instytucji umorzenia akcji.

W rozdziałach od czwartego do siódmego podejmuję próbę systematycznej wykładni przepisów dotyczących umorzenia akcji w prawie polskim. Rozdziały czwarty i piąty poświęcone są regulacjom wspólnym dla umorzenia dobrowolnego i przymusowego; z kolei w rozdziałach szóstym i siódmym omawiam specyficzne zagadnienia związane z umorzeniem dobrowolnym i przymusowym.

W rozdziale czwartym analizuję podstawowe elementy konstrukcyjne instytucji umorzenia akcji - sposoby, tryby oraz poszczególne przesłanki umorzenia akcji. Wykazuję, że wewnątrzorganizacyjna struktura instytucji umorzenia akcji podyktowana została potrzebą zapewnienia należytej kontroli walnego zgromadzenia nad działaniami zarządu oraz ochrony akcjonariuszy mniejszościowych.

Podstawowym problemem poruszanym w rozdziale piątym jest ochrona wierzycieli spółki w procesie umorzenia akcji, w tej części pracy omawiam bowiem reguły finansowania odpłatności za umorzone akcje. Chciałbym pokazać, w jaki sposób procedura obniżenia kapitału zakładowego w spółce akcyjnej pełni funkcję instrumentu ochrony wierzycieli spółki umarzającej swoje akcje.

Przesłanką umorzenia dobrowolnego jest nabycie akcji własnych. Jest to na tyle specyficzna instytucja, że uważam za uzasadnione poświęcić temu zagadnieniu rozdział szósty, w którym omawiam przesłanki nabywania akcji własnych przez spółkę w celu umorzenia oraz skutki niedozwolonego nabywania akcji własnych. W szczególności chciałbym w tej części pracy uwypuklić fakt, że spółka nabywająca akcje własne w celu umorzenia ma obowiązek równego traktowania akcjonariuszy. Ponadto pragnę bronić tezy, że w stosunku do nabywania akcji własnych w publicznym obrocie papierami wartościowymi stosuje się, z małymi wyjątkami, unormowania dotyczące nabywania znacznych pakietów akcji w publicznym obrocie.

Rozdział siódmy traktuje wyłącznie o szczególnych problemach przymusowego umorzenia akcji. Zasadniczym problemem poruszanym w tym miejscu jest kwestia takiej interpretacji odpowiednich postanowień ustawy, by gwarantowała ona odpowiedni zakres elastyczności dla akcjonariuszy większościowych, a jednocześnie należyty poziom ochrony akcjonariuszy mniejszościowych. Staram się wykazać, że intencją prawodawcy było nadanie spółkom stosunkowo dużej swobody dla korzystania z przymusowego umorzenia akcji. Podstawowym instrumentem ochrony mniejszości jest natomiast prawo do uzyskania majątkowego ekwiwalentu za przymusowo umorzone akcje w postaci wynagrodzenia równego ich rynkowej wartości. Uważam, że taka wykładnia w pełni odpowiada założeniom aksjologicznym przypisywanym prawodawcy w tym zakresie, który traktuje spółkę akcyjną jako spółkę czysto kapitałową, przystosowaną do potrzeb nowoczesnego rynku kapitałowego.

Przedmiotem niniejszej pracy jest instytucja umorzenia akcji w spółce akcyjnej. Nie omawiam tutaj problematyki umarzania akcji spółki komandytowo-akcyjnej, w której zakresie stosuje się odpowiednio przepisy poświęcone umorzeniu akcji w spółce akcyjnej. Zagadnienia związane z umorzeniem akcji spółki akcyjnej są bowiem na tyle złożone, że próba odpowiedzi na pytanie, na czym polega ich odpowiednie stosowanie na gruncie unormowań dotyczących spółki komandytowo-akcyjnej, wykracza poza ramy niniejszego opracowania.

Mimo że umorzenie akcji spółki akcyjnej uregulowane zostało podobnie do umorzenia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, to uważam jednak, że umorzenie akcji powinno być odrębnym przedmiotem badawczym. Wynika to z dwóch czynników: po pierwsze, unormowania umorzenia akcji zachowują wiele autonomicznych rozwiązań, które do pewnego stopnia nadają tej instytucji odmienny charakter, po drugie, natura spółki akcyjnej, jako czysto kapitałowej formy organizacyjnej przystosowanej do funkcjonowania w ramach masowego obrotu jej prawami udziałowymi, wyznacza wiele funkcjonalnych dyrektyw wykładni, które wyostrzają niektóre odrębne cechy instytucji umorzenia akcji.

***

Niniejsze opracowanie stanowi poprawioną i skróconą wersję rozprawy doktorskiej, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji UAM w Poznaniu; przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Jacka Napierały oraz recenzowanej przez prof. dr. hab. Andrzeja Kocha i prof. dr. hab. Wojciecha Popiołka. Autor chciałby w tym miejscu złożyć wyrazy wdzięczności dla promotora za opiekę naukową, a także dla recenzentów za wiele wnikliwych uwag krytycznych, które pozwoliły udoskonalić prezentowane w niniejszej pracy tezy.