Kołodziejczyk Agnieszka, Umorzenie absorpcyjne w polskim procesie karnym

Niniejsza monografia stanowi próbę całościowego opracowania zagadnienia funkcjonowania instytucji oportunistycznej w legalistycznym systemie prawnym na przykładzie umorzenia absorpcyjnego. Instytucja ta została wprowadzona przez ustawodawcę dopiero do kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Zagadnienia związane z funkcjonowaniem zasady oportunizmu w praktyce, jako stosunkowo nowe i rzadko występujące w naszym systemie prawnym, stanowiły tym ciekawszy przedmiot badawczy. Mamy bowiem w tym wypadku do czynienia z wieloma problemami teoretycznymi i praktycznymi, które w większości nie znalazły jeszcze zadowalającego rozwiązania. Należy rozpatrywać je zarówno z prawnego, jak i ze społecznego punktu widzenia. Stąd podział pracy na dwie części: teoretyczną i zawierającą analizę przypadków praktyki orzeczniczej.

Ograniczenie jej jedynie do części zawierającej poglądy doktryny w sposób istotny zawęziłoby zakres badawczy, a jednocześnie obraz uzyskany wyłącznie dzięki takiej analizie byłby w dużej mierze zniekształcony.

Wybór tego tematu zdeterminowany został kilkoma czynnikami. Zagadnienia związane z oszczędnością środków i czasu organów wymiaru sprawiedliwości, które wydają się deficytowe, jawią się jako bardzo aktualne. Wiąże się bowiem z nimi konflikt wartości, który może budzić spore emocje. Umorzenie absorpcyjne jest na gruncie polskiego systemu prawnego instytucją bardzo problematyczną, dlatego pogłębione studium na powyższy temat wydaje się bardzo potrzebne, jest to bowiem nowa instytucja w kodeksie postępowania karnego i nie doczekała się jeszcze całościowego opracowania. Jako instytucja nie tylko nowa, o „niepopularnym” u nas charakterze oportunistycznym, ale również o niezbyt precyzyjnie określonych przez ustawodawcę ramach, budzi wiele kontrowersji i skłania do zadawania wielkiej liczby pytań nie tylko przez przedstawicieli doktryny, ale przede wszystkim przez praktyków, którzy muszą ją stosować. Problemy z tym związane pojawiają się każdego dnia.

Praca miała na celu potwierdzenie, że umorzenie absorpcyjne może znaleźć swoje miejsce w systemie legalistycznym i skutecznie usprawnić proces karny. Ponadto jej celem było przedstawienie funkcjonowania tej instytucji oraz zaproponowanie rozwiązań procesowych, ułatwiających jej wykorzystanie w praktyce.

Biorąc pod uwagę zaszłości legistyczne naszego systemu i przywiązanie do obowiązku ścigania sprawców czynu zabronionego, wszelkie odstępstwa na rzecz oportunizmu mogą zostać uznane za kontrowersyjne i zbędne. Tak też zasadę oportunizmu postrzega znaczna część doktryny. Niniejsze opracowanie pozwala dostrzec pozytywne aspekty stosowania tej instytucji w praktyce, ale również wskazuje niebezpieczeństwa wiążące się z niezrozumieniem jej idei i charakteru. Refleksje krytyczne oraz propozycje rozwiązań de lege ferenda mają na celu zwrócenie uwagi na problemy praktyczne, jakie niesie ze sobą ta instytucja w swoim obecnym kształcie. Mogą jednocześnie stanowić inspirację dla ustawodawcy dążącego do udoskonalenia regulacji umorzenia absorpcyjnego w kodeksie.

Praca składa się z dwóch części. Pierwsze siedem rozdziałów stanowi analizę teoretyczną zagadnienia legalizmu, oportunizmu (w rozdziale pierwszym) i instytucji umorzenia absorpcyjnego (w pozostałych sześciu rozdziałach). Druga część to omówienie badań przeprowadzonych przeze mnie na podstawie danych statystycznych pochodzących z Ministerstwa Sprawiedliwości oraz badań aktowych przeprowadzonych w wybranych okręgach sądów i prokuratur.

Część teoretyczna mojej pracy jest oparta na dogłębnej analizie regulacji prawnych dotyczących tej kwestii, jak również na analizie poglądów doktryny oraz judykatury. Mam nadzieję, że jej praktyczne walory zostaną uwypuklone nie tylko dzięki próbie dokonania wykładni nieostrych pojęć i minimalistycznych rozwiązań prawnych, z jakimi mamy do czynienia w przypadku instytucji umorzenia absorpcyjnego, ale również dzięki propozycjom de lege ferenda co do wprowadzenia przez ustawodawcę rozwiązań procesowych, które moim zdaniem rozjaśniłyby pewne niejasności dotyczące stosowania instytucji umorzenia absorpcyjnego w praktyce.

Część opracowania dotycząca analizy konkretnych danych z akt sprawy i refleksji związanych z danymi statystycznymi dotyczącymi stosowania tej instytucji w praktyce ma na celu pokazanie, w jaki sposób umorzenie absorpcyjne jest stosowane przez organy wymiaru sprawiedliwości. Istnienie tej instytucji w kodeksie postępowania karnego przez ponad dziesięć lat daje już wymierny obraz tego, czy jest ona, czy też nie jest zauważona i w pełni wykorzystywana przez praktyków. Pozwala też na dokonanie swego rodzaju podsumowania i wyciągnięcie konkretnych wniosków odnośnie do tego, co w obecnej regulacji powinno zostać zmienione oraz jakie działania powinny zostać podjęte, by instytucja ta nie należała do „martwej litery prawa”, ale skutecznie spełniała swoją rolę.

Monografia ta została napisana na podstawie rozprawy doktorskiej obronionej w czerwcu 2012 r. na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w Lublinie.

Inspirację do napisania tej pracy oraz wszechstronną pomoc miałam szczęście i olbrzymi zaszczyt otrzymać od Promotora – Pana Prof. dr. hab. Edwarda Skrętowicza, któremu w tym miejscu pragnę z całego serca podziękować. Bez życzliwej zachęty i okazywanej na każdym kroku wiary w sukces tego przedsięwzięcia przygotowanie tego opracowania, w tym kształcie, nie byłoby możliwe. Tym większa jest moja wdzięczność dla Pana Profesora, którą pragnę wyrazić.

Słowa podziękowania kieruję również do Szanownych Recenzentów tej rozprawy: dr. hab. Ireneusza Nowikowskiego (profesora nadzwyczajnego UMCS) oraz dr. hab. Macieja Rogalskiego (profesora nadzwyczajnego Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie).