Krawczyk Aleksandra, Układ częściowy w prawie restrukturyzacyjnym

Opracowanie, które trzymają Państwo w dłoniach, to pierwsza na polskim rynku wydawniczym monografia na temat układu częściowego, instytucji prawnej uregulowanej w art. 180 i n. pr. rest. Układ częściowy pozwala dłużnikowi na złożenie propozycji układowych dotyczących jedynie części zobowiązań, których restrukturyzacja ma zasadniczy wpływ na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa dłużnika. Dłużnik wybiera wierzytelności, których nie jest w stanie zaspokoić zgodnie z ich treścią, i oferuje wierzycielom tych wierzytelności propozycje układowe, polegające choćby na ich częściowym umorzeniu, rozłożeniu na raty czy konwersji na udziały albo akcje w kapitale zakładowym dłużnika. Oferta zwykle kierowana jest do wierzycieli finansowych, w tym banków czy innych instytucji kredytujących dłużnika, choć nie jest to wyłączne pole zastosowania układu częściowego. Chodzi tu po prostu o wierzytelności, dzięki restrukturyzacji których dłużnik będzie w stanie naprawić swoje przedsiębiorstwo, wyjść z kryzysu, poprawić albo nawet odzyskać płynność finansową. Jednocześnie inni wierzyciele, np. na bieżąco współpracujący z dłużnikiem dostawcy, nie są dotknięci skutkami postępowania restrukturyzacyjnego. Działalność dłużnika nie ulega destabilizacji, nadal prowadzi on swój biznes i w ten sposób uzyskuje środki na zaspokojenie wierzytelności układowych. Poza tym do podstawowych celów stawianych przed układem częściowym należą przyspieszenie i ułatwienie wynegocjowania i zawarcia układu między dłużnikiem a mniejszą liczbą wierzycieli, niż gdyby układem miały zostać objęte wszystkie podmioty, z którymi dłużnik prowadzi jakąś współpracę. Z tych przyczyn układ częściowy może zostać przyjęty i zatwierdzony wyłącznie w postępowaniu o zatwierdzenie układu albo przyspieszonym postępowaniu układowym. Niezależnie od powyższego układ częściowy pozwala również na wyłączenie poza nawias postępowania wierzytelności z tytułu pomocy publicznej i przeprowadzenie restrukturyzacji bez oczekiwania na decyzje organów pomocowych.

Do końca listopada 2021 r. unikatową konstrukcją w ramach układu częściowego było to, że pozwalał on na objęcie skutkami postępowania restrukturyzacyjnego oraz skutkami układu wierzyciela, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską, bez jego zgody. Następowało to ze wszystkimi skutkami objęcia wierzytelności układem z mocy prawa, w tym w postaci uniemożliwienia takiemu wierzycielowi prowadzenia przeciwko dłużnikowi postępowania egzekucyjnego z przedmiotu zabezpieczenia. Jakkolwiek od początku obowiązywania odnośnych przepisów właśnie tę konstrukcję powszechnie wskazywało się jako jedną z głównych zalet układu częściowego, to praktyka pokazała, że nie był to główny powód wybierania przez dłużników częściowej restrukturyzacji . Od 1.12.2021 r. w każdym postępowaniu restrukturyzacyjnym możliwe jest objęcie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo układem bez zgody wierzyciela (por. art. 151 ust. 2a pr. rest.).

Układ częściowy przeznaczony jest co do zasady dla dłużników w kryzysie finansowym. Sam „kryzys”, definiowany jako stan, w którym niepewna jest dalsza egzystencja przedsiębiorstwa , jest kluczowym pojęciem w obszarze restrukturyzacji. W uproszczeniu wszelkie działania restrukturyzacyjne służą pokonaniu jakiegoś kryzysu , tj. sytuacji, w przebiegu której dochodzi do niekorzystnych i nieakceptowanych przez decydentów zmian w obszarze potencjałów przedsiębiorstwa, majątku i płynności . Z pojawieniem się kryzysu wiąże się bezpośrednie zagrożenie osiągnięcia założonych przez przedsiębiorcę celów i kontynuacji działalności przy istotnie ograniczonym czasie na podjęcie działań zaradczych . Kryzys finansowy dotyczy realizacji zobowiązań przez dłużnika, a nie kwestii związanych z działalnością operacyjną – produkcją, sprzedażą, marketingiem itp. Doświadczenie dowodzi, że im szybciej kryzys zostanie rozpoznany i zostaną wdrożone wymagane środki naprawcze odpowiednie dla stadium i symptomów kryzysu, tym większe są szanse na jego przezwyciężenie . Właśnie wzgląd na szybkość postępowania stanowi podstawowe uzasadnienie koncepcji układu częściowego z perspektywy jego użyteczności .

Mimo szeregu zalet układu częściowego w porównaniu z układem generalnym i teoretycznej atrakcyjności tego instrumentu prawnego, dotychczas układy częściowe nie przyjęły się w polskiej praktyce restrukturyzacyjnej. Do końca drugiego kwartału 2019 r. przeprowadzono zaledwie 48 postępowań restrukturyzacyjnych z układem częściowym na 1262 postępowania restrukturyzacyjne w ogóle . Postępowania restrukturyzacyjne z układem częściowym stanowiły zatem jedynie 3,8% wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych. Jednocześnie w tym czasie doszło do zatwierdzenia co najmniej 37 układów częściowych , co stanowi 77,1% wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych z układem częściowym, gdzie średnia w postępowaniach z układem generalnym to tylko 29,87% . Abstrahując od tego, że dane dotyczące układów generalnych obejmują również postępowania układowe i sanacyjne, w których do przyjęcia i zatwierdzenia układu dochodzi relatywnie później niż w przypadku postępowań, w których dopuszczalne jest zawarcie układu częściowego, to widoczne jest, że jeżeli dłużnicy już decydują się na układ częściowy, to skuteczność tego instrumentu w zakresie zawarcia układu jest wysoka.

Od czasu przeprowadzenia wyżej przywołanych badań statystycznych krajobraz restrukturyzacyjny w naszym kraju znacząco się zmienił, co miało związek z wybuchem pandemii SARS-CoV-2, a w szczególności z wprowadzeniem przepisów o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu (uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym) . Uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne stanowi obecnie zdecydowanie najpopularniejszy tryb postępowania – na koniec pierwszego kwartału 2021 r. szacowano, że wypełnia ponad 80% wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych, ze skutecznością w postaci zawartych układów na poziomie ok. 60% w postępowaniach zakończonych do końca listopada 2020 r. Zaledwie dziewięć spośród zawartych układów to układy częściowe .

Dlaczego układ częściowy nie cieszy się popularnością wśród dłużników? Przyczyny trafnie podsumował K. Jeleński w artykule o znamiennym tytule Czy układy częściowe wciąż mają sens?: „Piętrzące się komplikacje, sprzeczne poglądy w doktrynie i orzecznictwie na temat wykładni przepisów prawa restrukturyzacyjnego dotyczących podstawowych założeń i celów układu częściowego powodują, iż instytucja ta z powodu niepewności prawnej i związanych z nią ryzyk stała się mało atrakcyjna” . Niestety, przy tworzeniu przepisów o układzie częściowym w istocie zabrakło precyzji, nie zachowano wymogów dobrej legislacji i w wielu miejscach widoczne jest, że przepisy zostały po prostu sformułowane w sposób niewłaściwy. Zwracam na to uwagę wielokrotnie w niniejszym opracowaniu, zamiast zakończenia przedstawiam zaś postulaty de lege ferenda. Opracowanie to powstało bowiem na bazie pracy doktorskiej, którą w marcu 2021 r. obroniłam pod kierunkiem dr. hab. Rafała Adamusa, profesora Uniwersytetu Opolskiego, i w ramach której, za namową promotora, przedstawiłam szereg takich postulatów, licząc na to, że zmiany w przepisach są możliwe, a układ częściowy mógłby dzięki nim mieć takie miejsce w praktyce restrukturyzacji, jakie mieć powinien, z korzyścią dla dłużników i wierzycieli.

Opracowanie ma charakter monograficzny, omawiam w nim układ częściowy w sposób kompleksowy, tj. z odniesieniem się do celu i funkcji tej instytucji, a także ram prawnych, w jakie została wdrożona, oraz przepisów znajdujących zastosowanie do układu częściowego, zarówno o charakterze materialnoprawnym, jak i procesowym (w szczególności regulujących tryb zawierania i zatwierdzania układu częściowego oraz jego skutki prawne). W porównaniu z pracą doktorską stanowiącą jego bazę opracowanie jest przy tym znacznie smuklejsze (pomniejszone o ponad 200 stron maszynopisu), pozbawione nadmiernych rozważań o charakterze teoretycznoprawnym i dotyczących instytucji prawnych niecharakterystycznych dla układu częściowego, a nadto uaktualnione poprzez uwzględnienie również zmian przepisów, które weszły w życie w dniu 1.12.2021 r. Liczę na to, że opracowanie spełni pokładaną w nim nadzieję bycia „praktycznym przewodnikiem” po meandrach układu częściowego.

Wrocław, 1.02.2022 r.