Hadyna Paweł, Ujawnienie praw osobistych i roszczeń w księdze wieczystej

W niniejszej monografii przedstawiono problematykę ujawnienia praw osobistych oraz roszczeń w księdze wieczystej. Opracowanie to stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej przygotowanej i obronionej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Badania naukowe objęły dwa główne obszary zagadnień. Pierwszym z nich jest kwestia wpisu praw osobistych i roszczeń do księgi wieczystej, która zaprezentowana została w rozdziałach I–III. Ze względu na charakter niniejszej pracy główny nacisk położono na materialnoprawne aspekty wpisu do księgi wieczystej, a kwestie proceduralne związane z podstawą wpisu do księgi wieczystej poddano analizie wtedy, gdy miały one istotne znaczenie z perspektywy badanej tematyki. Drugim węzłowym zagadnieniem stanowiącym przedmiot rozważań w niniejszej pracy są skutki wpisu praw względnych do księgi wieczystej, które przedstawiono w rozdziałach IV–VII. Analizie poddano przede wszystkim przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz przepisy Kodeksu cywilnego. Z zakresu badań wyłączono natomiast szczególne regulacje odnoszące się do skutków wpisu praw względnych w przypadku postępowań egzekucyjnego, restrukturyzacyjnego czy upadłościowego ze względu na specyfikę tych postępowań. Poza zakresem analizy pozostały również kwestie związane ze zmianą treści praw osobistych i roszczeń wpisanych do księgi wieczystej oraz wykreśleniem tych praw. Nie zbadano również szczegółowo tych praw względnych, które powinny być przedmiotem oceny razem z innymi instytucjami, w szczególności chodzi tu o roszczenie o ustanowienie hipoteki na opróżnionym miejscu hipotecznym oraz roszczenie o przeniesienie hipoteki na opróżnione miejsce hipoteczne. Specyfika skutków wpisu tych roszczeń oraz ich realizacji przemawia za tym, aby były one oceniane w pracach poświęconych hipotece lub stricte kwestii rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym. W rozdziale VIII zawarto ocenę aktualnie obowiązującej regulacji oraz sformułowano postulaty de lege ferenda.

Uzasadnieniem podjętych badań był brak całościowego opracowania problematyki ujawnienia praw osobistych oraz roszczeń w księdze wieczystej. Dziedzina ta wymagała więc wszechstronnego omówienia i pogłębionej analizy. Księgi wieczyste coraz częściej stają się środkiem, który jest wykorzystywany dla zabezpieczenia sytuacji prawnej uczestników obrotu. Uzasadnione jest również poszukiwanie nowych rozwiązań prawnych, z uwzględnieniem modeli dotychczas wypracowanych w doktrynie i orzecznictwie.

Zasadniczym celem badawczym było ustalenie, jakie skutki wywołuje ujawnienie praw osobistych i roszczeń w księdze wieczystej, a także – jaka jest relacja przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece do innych regulacji przyznających niektórym prawom osobistym i roszczeniom pewne aspekty rozszerzonej skuteczności niezależnie od wpisu. Badania te musiały zostać poprzedzone analizą zasad wpisu praw osobistych i roszczeń do księgi wieczystej, w tym kryteriów pozwalających ocenić, jakie prawa podlegają ujawnieniu.

Ze względu na tematykę monografii jako podstawową metodę badawczą wykorzystano metodę dogmatyczną. Przedmiotem badań były w szczególności akty normatywne, a także orzecznictwo i piśmiennictwo. Praca nie ma charakteru prawnoporównawczego, co wynika ze stopnia zróżnicowania poszczególnych praw osobistych oraz roszczeń i zastosowanych w ich przypadku konstrukcji prawnych. Dla oceny polskiej regulacji przydatne okazały się rozważania na tle szwajcarskiego Kodeksu cywilnego, który zawiera zbliżone rozwiązania legislacyjne w odniesieniu do określenia kryteriów wpisu oraz skutków ujawnienia praw względnych w księdze wieczystej. Analiza w tym zakresie ograniczona została do sformułowania uwag komparatystycznych, jednak bez kompleksowego przedstawienia tego porządku prawnego. Metoda dogmatyczna poszerzona została o metodę historyczną w tych przypadkach, w których analiza nieobowiązujących już aktów prawnych pomagała w wyjaśnieniu problemów pojawiających się na tle aktualnych regulacji.

W rozdziale I, podrozdziale 1. monografii analizie poddano kwestię rozumienia wyrażenia „prawa osobiste i roszczenia” oraz określono, jaki jest cel i charakter wpisu praw względnych do księgi wieczystej. W tym fragmencie pracy oceniono, czy między prawami osobistymi a roszczeniami występuje dychotomiczny podział (konkretne prawo względne jest albo prawem osobistym, albo roszczeniem). W rozdziale I, podrozdziale 2.3. przeprowadzono rozważania dotyczące tego, czy prawa osobiste i roszczenia współkształtują stan prawny nieruchomości wraz z prawami rzeczowymi. Ze względu na specyfikę przepisów o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych zagadnienie to częściowo przedstawione zostało również w rozdziale VII, podrozdziale 2.3. na tle art. 5 u.k.w.h.

Rozdział II poświęcony został określeniu katalogu praw osobistych i roszczeń podlegających ujawnieniu w księdze wieczystej oraz kryteriów wpisu praw względnych do księgi wieczystej. Przed rozpoczęciem analizy art. 16 u.k.w.h. przyjęto założenie, że wpis prawa osobistego lub roszczenia do księgi wieczystej jest dopuszczalny wtedy, gdy ustawa wyraźnie to przewiduje. Hipoteza ta poddana została weryfikacji w rozdziale II, podrozdziale 1 niniejszego opracowania przez zbadanie kryteriów wpisu wynikających z art. 16 ust. 1 u.k.w.h. oraz formułowanych w piśmiennictwie i orzecznictwie koncepcji w tym zakresie. Dalsze badania skupiały się na ocenie dopuszczalności wpisu wybranych praw względnych i uprawnień, których kwalifikacja prawna do kategorii praw osobistych i roszczeń w świetle art. 16 ust. 1 u.k.w.h. budzi wątpliwości. Celem rozdziału II nie było kompleksowe i całościowe opisanie wszelkich wpisów dokonywanych w dziale III księgi wieczystej, ale zwrócenie uwagi na mogące wystąpić trudności w kwalifikacji niektórych uprawnień oraz zróżnicowany charakter praw czy informacji stanowiących przedmiot wpisu. Rozważania te mają jednak istotne znaczenie, ponieważ w odniesieniu do wpisów nieobejmujących praw osobistych i roszczeń nie znajdą zastosowania art. 17 u.k.w.h. i następne.

Rozdział III poświęcony został omówieniu kilku ogólnych zagadnień towarzyszących wpisowi praw osobistych oraz roszczeń do księgi wieczystej. Pierwszym z nich, podjętym w podrozdziale 1 tego rozdziału, jest wpis przyszłych praw osobistych oraz roszczeń do księgi wieczystej. Wobec różnych zapatrywań na tę problematykę wyrażonych w piśmiennictwie zbadano argumenty podnoszone na rzecz stanowiska o wąskim zakresie wpisu przyszłych praw (tylko w sytuacjach, w których ustawa wyraźnie tak przewiduje) oraz twierdzenia mające wspierać przeciwny pogląd, przyjmujący szeroki zakres wpisu praw osobistych i roszczeń o charakterze przyszłym.

Drugim węzłowym zagadnieniem na tle wpisu praw osobistych oraz roszczeń o charakterze przyszłym jest określenie chwili, od której można dane prawo traktować jako prawo względne o charakterze przyszłym, w przypadku którego dopuszczalny jest wpis w księdze wieczystej. Niezbędne okazało się sfomułowanie kryteriów pozwalających na odróżnienie praw względnych o charakterze przyszłym, które można ujawnić w księdze wieczystej, od takich sytuacji prawnych, w których nie ma jeszcze możliwości dokonania wpisu w księdze wieczystej. Kryteria te zastosowano do oceny różnych zdarzeń prawnych mogących wystąpić na etapie powstawania prawa względnego („formy stadialne” poszczególnych praw osobistych i roszczeń). W ten sposób zweryfikowano zasadność wyróżnionych kryteriów i jednocześnie dokonano szczegółowego opisu wybranych zdarzeń prawnych.

Kolejnym zasadniczym tematem, który poruszony został w rozdziale III, podrozdziale 2, jest kwestia dopuszczalności wpisu prawa względnego skierowanego w stosunku do osoby, która nie jest właścicielem nieruchomości. Celem badawczym było ustalenie, czy wpis w takich sytuacjach jest możliwy, oraz określenie, jakie przesłanki warunkują dopuszczalność wpisu.

Podstawowym celem badawczym w rozdziale IV było ustalenie znaczenia terminu „skuteczność” w świetle art. 17 u.k.w.h. Następnie skupiono się na tematyce konstrukcji prawnych wykorzystanych do wyjaśnienia zjawiska polegającego na uzyskaniu przez prawo osobiste lub roszczenie rozszerzonej skuteczności. W dalszej części tego rozdziału podjęto rozważania na temat przesłanek uzyskania przez prawo względne rozszerzonej skuteczności stosownie do art. 17 u.k.w.h. i dokonano oceny problematyki relacji art. 17 u.k.w.h. do art. 59 k.c.

W rozdziale V przeprowadzono szczegółowe rozważania dotyczące art. 18 u.k.w.h. Umiejscowienie tego przepisu zaraz po art. 17 u.k.w.h. zrodziło pytanie o ich wzajemne powiązanie, w szczególności z perspektywy konieczności oceny, czy źródłem prawa kolidującego musi być czynność prawna, aby prawo to mogło zostać wykreślone stosownie do art. 18 u.k.w.h. Szczególną uwagę poświęcono hipotece przymusowej i dopuszczalności jej wykreślenia na podstawie art. 18 u.k.w.h. Podjęto badania nad przesłanką sprzeczności lub naruszenia prawa w inny sposób przez prawo kolidujące na tle art. 18 u.k.w.h. Pod rozwagę poddano możliwość dokonania dychotomicznego podziału naruszeń, jakie powodować może prawo kolidujące, i znaczenie przyporządkowania wpisu danego prawa kolidującego do którejś z grup. Podjęto również problematykę zastosowania art. 18 u.k.w.h. do sytuacji, w której doszło do zadośćuczynienia roszczeniu o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Oceniono, czy prawa osobiste i roszczenia w ogóle stanowią prawa kolidujące. Dokonano także analizy znaczenia woli stron dla kwalifikacji prawa kolidującego jako takiego, które narusza prawo, którego dotyczyło wpisane do księgi wieczystej roszczenie. Poruszono również kwestię skutków wykreślenia praw osobistych i roszczeń na podstawie art. 18 u.k.w.h.

Problematyce pierwszeństwa poświęcony został rozdział VI monografii. Jednym z podstawowych problemów stało się ustalenie, czy pierwszeństwo praw względnych stanowi zupełnie oddzielną instytucję od instytucji rozszerzonej skuteczności wynikającej z art. 17 u.k.w.h., czy może pierwszeństwo warunkowane jest uzyskaniem przez prawo w pierwszej kolejności rozszerzonej skuteczności na mocy art. 17 u.k.w.h. W rozdziale tym przedstawiono także tematykę zakresu odesłania zawartego w art. 20 ust. 1 u.k.w.h., który do pierwszeństwa praw osobistych i roszczeń ujawnionych w księdze wieczystej nakazuje odpowiednio stosować przepisy o pierwszeństwie ograniczonych praw rzeczowych. Kwestia ta miała kluczowe znaczenie dla stwierdzenia, czy dopuszczalne jest badanie pierwszeństwa tylko między poszczególnymi prawami osobistymi i roszczeniami, czy może także między prawami względnymi a ograniczonymi prawami rzeczowymi. W rozdziale tym przeprowadzono również rozważania na temat skutków połączenia nieruchomości dla praw osobistych oraz roszczeń.

W rozdziale VII zbadano relację między art. 17 u.k.w.h. a innymi przepisami, które przyznają wybranym prawom względnym rozszerzoną skuteczność niezależnie od wpisu, i podjęto rozważania na temat możliwości zastosowania przepisów o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych wobec praw względnych.

W książce został przyjęty stan prawny na 10.06.2024 r.