Dulęba Daniel, Ugoda w polskim prawie cywilnym

W opracowaniu przedstawiono problematykę ugody w polskim prawie cywilnym materialnym. Przedmiotem publikacji jest zatem umowa uregulowana w art. 917 i art. 918 k.c. Tematyka ta doczekała się licznych wypowiedzi doktryny i orzecznictwa, jednak monografia dotycząca ugody nie została opracowana w literaturze polskiej, co uzasadnia potrzebę podjęcia dalszych badań. Opracowanie stanowi próbę wypełnienia istniejącej luki w piśmiennictwie polskim.

Rozważania koncentrują się na zagadnieniach cywilistycznych, dlatego też szczegółowe kwestie dotyczące ugody w prawie pracy zostały pominięte. Jednak znaczenie specyfiki tej gałęzi prawa dla ugody, zwłaszcza w orzecznictwie w sprawach z zakresu prawa pracy, zostanie uwzględnione.

Ugoda jest także przedmiotem rozważań procesualistów. Występujące relacje między ugodą sądową a ugodą w prawie cywilnym materialnym wymagają objaśnienia, ponieważ obie instytucje są silnie związane ze sobą. Ponadto częste występowanie ugody w praktyce, jako ugody sądowej, sprawia, że kwestii procesowych nie można pominąć. Uzasadnione jest zatem uwzględnienie ich w publikacji w niezbędnym zakresie.

Tematyka ugody w prawie cywilnym obejmuje wiele zagadnień. W uwagach wprowadzających celowe jest przedstawienie podstawowych problemów omówionych w opracowaniu. Próbą rozwiązania tych problemów jest sformułowanie wniosków końcowych.

Publikacja nie jest opracowaniem prawnoporównawczym. Przedstawienie instytucji ugody w wybranych obcych systemach prawnych ogranicza się do ustawodawstw, które stanowiły inspirację dla polskiego prawodawcy przy redagowaniu, a następnie wykładni przepisów o ugodzie w Kodeksie zobowiązań i Kodeksie cywilnym. Uwarunkowania historyczne sprawiły, że na polską regulację prawną miały wpływ kodeksy cywilne, które do czasu wejścia w życie Kodeksu zobowiązań obowiązywały na obszarach trzech zaborów. Wszystkie trzy kodeksy cywilne: francuski , niemiecki i austriacki zawierały przepisy dotyczące ugody. Omówienie problemów pojawiających się na tle obcych systemów prawnych i ich rozwiązań może dać cenne wskazówki, pomocne przy odpowiednim usystematyzowaniu tematyki ugody w prawie polskim.

Bezpośrednim źródłem regulacji ugody w Kodeksie cywilnym były rozwiązania przyjęte w Kodeksie zobowiązań. Prezentacja rozwoju historycznego tej instytucji wymaga zatem omówienia poglądów doktryny i orzecznictwa ukształtowanych na gruncie Kodeksu zobowiązań. Pozwoli to dostrzec, na ile obecnie reprezentowane stanowiska są kontynuacją myśli sprzed wejścia w życie Kodeksu cywilnego.

Rozważania dotyczące instytucji prawnych wymagają uwzględnienia ich funkcji. Zanim szczegółowe zagadnienia zostaną poddane analizie, celowe wydaje się przedstawienie ogólnych uwag na temat znaczenia ugody. Doniosłość ugody w obrocie prawnym trudno przecenić. W postępowaniu sądowym, a wraz z rozwojem gospodarki w coraz większym zakresie poza sądem, ugoda odgrywa istotną rolę w regulowaniu stosunków prawnych. Jednocześnie daje się zauważyć brak dostatecznego zainteresowania wyjaśnieniem konsekwencji, jakie wywołuje ugoda. W kontekście powszechności ugody w praktyce pojawia się stosunkowo nieduża liczba orzeczeń rozstrzygających te problemy, co może świadczyć o tym, że ugoda skutecznie uchyla spory między stronami.

Aby zakwalifikować umowę jako ugodę, niezbędne jest objaśnienie pojęcia ugody w prawie cywilnym. Zadanie to wymaga ustalenia i omówienia elementów treści ugody, co po dokonaniu wykładni konkretnej umowy pozwoli na zbadanie, czy dana umowa jest ugodą. Niezbędna jest również wykładnia przepisów, które posługują się pojęciem ugody. Pojawia się pytanie, czy za każdym razem przez pojęcie ugody w przepisach prawnych należy rozumieć ugodę zdefiniowaną w art. 917 k.c., w szczególności dotyczy to ugody sądowej . Według orzecznictwa i części doktryny należy na to pytanie udzielić odpowiedzi pozytywnej . Pozwala to na zachowanie jednolitości w posługiwaniu się pojęciem ugody. Reprezentowane jest również stanowisko przeciwne, które dostrzega, że ugoda sądowa nie zawsze zawiera elementy ugody w rozumieniu art. 917 k.c. . Przyjęcie poglądu, iż za każdym razem, gdy ustawa nazywa umowę ugodą, chodzi o ugodę zdefiniowaną w art. 917 k.c., powoduje zatarcie granic tego pojęcia. Warto również zauważyć, że strony, gdy osiągają porozumienie, mają skłonność do nazywania go ugodą bez względu na jego treść. Praktyka ta nie powinna przesądzać o jurydycznej koncepcji ugody, której objaśnienie wymaga analizy koniecznych elementów jej treści oraz skutków prawnych.

Ustalenie definicji ugody umożliwia prowadzenie rozważań na temat zaliczenia ugody do kategorii umów nazwanych. Umiejscowienie ugody w tym zbiorze umów nie jest jedynym możliwym rozwiązaniem . Uprzedzając nieco dalsze rozważania, warto zauważyć, że w doktrynie francuskiej, niemieckiej i austriackiej ugoda jest omawiana w części ogólnej prawa zobowiązań. Objaśnienie teoretycznego ujęcia ugody, jako ogólnej konstrukcji prawa zobowiązań, bądź typu umowy nazwanej, z pewnością pozwala lepiej zrozumieć omawianą problematykę. Jednocześnie warto podjąć próbę rozważenia konsekwencji prawnych wiążących się z wybranym ujęciem.

Należy wyróżnić skutki prawne, które umowa wywołuje, dlatego że należy ją zakwalifikować jako ugodę, oraz skutki, które wywołuje, dlatego że obejmuje określone ustępstwa. Jako skutek prawny wynikający z kwalifikacji umowy jako ugody na uwagę zasługuje szczególna regulacja błędu przewidziana w art. 918 k.c. Skutki prawne wynikające z najczęściej występujących ustępstw zostaną omówione w rozdziale poświęconym treści ugody. Analiza pojęcia ustępstwa pozwoli rozstrzygnąć kwestię, czy ustępstwo zawsze polega na zaciągnięciu zobowiązania, a jeśli tak, to czy chodzi tu o szczególny rodzaj zobowiązania do świadczenia, czy też o zobowiązania, które mogą wynikać z innych czynności prawnych.

Wśród dopuszczalnych ustępstw powszechnie wymienia się uznanie roszczenia. W związku z opracowaniem tej instytucji przedstawiono wiele zagadnień dotyczących ugody . W doktrynie uważa się, że umowy te należą do kategorii umów ustalających, a niekiedy nawet się je utożsamia. Pozwala to na prowadzenie analizy porównawczej obu instytucji, ale jednocześnie wymaga zbadania zasadności tego poglądu. Nie sposób zatem pominąć problematyki uznania w dalszych rozważaniach.

Moc wiążąca ugody to zagadnienie, które jest omawiane w kilku rozdziałach. Należy odpowiedzieć na pytanie, jakie skutki ugoda wywołuje wobec stosunku prawnego będącego jej przedmiotem. Niekiedy określa się ugodę jako umowę, która zmierza do ustalenia stosunku prawnego . Skutki te próbuje objaśniać koncepcja umowy ustalającej. Według tej koncepcji stosunek prawny po zawarciu ugody ma taki kształt, jaki strony uzgodniły w ugodzie, i nie jest możliwe powoływanie się na treść stosunku prawnego sprzed jej zawarcia, poza przypadkami błędu uregulowanego szczególnie. Kwestia ta ujawnia się również przy próbie odpowiedzi na pytanie o możliwość zawarcia ugody w zakresie nieistniejącego stosunku prawnego. W takim przypadku strony pomimo nieistnienia stosunku prawnego uznają jego istnienie, które było dotychczas wątpliwe. Wówczas roszczenia, które stronom nie przysługiwały, na mocy ugody zaczynają być traktowane jako przysługujące stronom także przed jej zawarciem. Problem ten sprowadza się w zasadzie do pytania, jakie skutki wywołuje uznanie roszczenia, które stanowi ustępstwo w ugodzie. Jeśli przyjąć, iż samo uznanie stanowi wystarczającą podstawę roszczenia, pomimo iż roszczenie nie istniało, to ugoda rzeczywiście prowadziłaby do ostatecznego ustalenia stosunku prawnego.

Kolejnym rozważanym problemem jest zakres zastosowania ugody do stosunków prawnych, na tle których pojawia się spór lub niepewność co do roszczeń. Pomimo iż ugoda została uregulowana w Kodeksie cywilnym w części szczegółowej prawa zobowiązań, zgodnie przyjmuje się, iż może ona dotyczyć także stosunków prawnych innych niż zobowiązaniowe, o ile strony mogą dysponować tym stosunkiem . Tezę tę należy poddać weryfikacji oraz przedstawić konsekwencje przyjętego rozwiązania. W szczególności należy rozważyć, czy tak szeroki zakres zastosowania ugody pozwalałby na traktowanie jej jako umowy zobowiązującej ze wszelkimi tego konsekwencjami.

Rozważenia wymaga również kwestia charakteru prawnego ugody. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy ugoda jest umową zobowiązującą i jakie konsekwencje się z tym wiążą. Stanowisko w tej kwestii powinno być spójne ze stanowiskiem co do zakresu zastosowania ugody oraz zakresu dopuszczalnych ustępstw. W szczególności istotne wydaje się określenie konsekwencji przypisania ugodzie cech umowy odpłatnej lub wzajemnej, ponieważ przepisy prawa wiążą skutki z taką kwalifikacją. W rozdziale poświęconym charakterowi prawnemu ugody zostały również poddane analizie koncepcja umowy ustalającej oraz doniosłość problematyki kauzalności ugody, które mogą służyć jako uzasadnienie stanowiska dotyczącego mocy wiążącej ugody.

W zakresie problematyki formy naświetlone zostały zasady ogólne dotyczące obowiązku zachowania formy szczególnej dla ugody. Omówiono również kwestię wpływu treści ugody na jej formę, a zwłaszcza wpływu rodzaju ustępstw na obowiązek zachowania formy. Ze względu na to, że ugodę może poprzedzać umowa, która jest źródłem stosunku będącego przedmiotem ugody, objaśnienia wymaga znaczenie art. 77 k.c. dla formy ugody, w szczególności gdy przewiduje ona zmianę, uzupełnienie lub rozwiązanie umowy. Rozważyć należy również, jaki wpływ na formę ugody ma zastrzeżenie pactum de forma w zależności od jego treści.

W rozdziale VI poświęconym wadom oświadczenia woli objaśniono cel odmiennego uregulowania błędu przy ugodzie w stosunku do art. 84 k.c. Wykładnia art. 918 k.c. może przysparzać licznych problemów. Należy poddać analizie przesłanki relewantnego prawnie błędu przy ugodzie, w szczególności odpowiedzieć na pytanie, czy art. 918 k.c. jako przepis szczególny w całości wyłącza art. 84 k.c. W ramach omówienia przesłanek błędu wymaga wyjaśnienia, co należy rozumieć przez stan faktyczny, który strony uważały za niewątpliwy, w szczególności, czy obejmuje on także stan prawny. Błąd przy ugodzie jest relewantny prawnie tylko, jeśli dotyczy takiego stanu. Uzyskane rezultaty wymagają weryfikacji pod względem możliwości zastosowania art. 918 k.c. do przykładowych przypadków błędu przy ugodzie. Pojawia się również pytanie, czy art. 918 k.c. stosuje się do wszystkich rodzajów błędu, czy też do niektórych należy zastosować art. 84 k.c. Należy także rozważyć, czy art. 918 k.c. stanowi tylko dodatkowe ograniczenie możliwości powołania się na błąd, czy reguluje także podstęp przy ugodzie.

Ze względu na ścisłe związki ugody w prawie cywilnym materialnym z ugodą zawieraną przed sądem, konieczne jest omówienie wybranych problemów leżących na pograniczu prawa cywilnego i prawa postępowania cywilnego. Przede wszystkim objaśnienia wymaga pojęcie ugody sądowej oraz jej skutki, w tym najistotniejszy polegający na przyznaniu ugodzie sądowej mocy tytułu egzekucyjnego. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy każda ugoda sądowa jest ugodą w rozumieniu art. 917 k.c. i w jakim zakresie może to mieć wpływ na dopuszczalność zawarcia ugody sądowej. Na uwagę zasługuje także kwestia formy ugody sądowej, jako czynności procesowej. Skuteczne zawarcie ugody przed sądem może mieć bowiem doniosłe skutki materialnoprawne w zakresie formy. Ponadto należy rozstrzygnąć kwestię, czy przesłanki dopuszczalności zawarcia ugody sądowej określone w Kodeksie postępowania cywilnego są przesłankami materialnoprawnymi odnoszącymi się także do ugody pozasądowej. Należy również wyjaśnić pojęcie powagi rzeczy ugodzonej. Pojawia się problem, czy powaga rzeczy ugodzonej stanowi jakiś szczególny skutek każdej ugody sądowej porównywalny z powagą rzeczy osądzonej, czy też w każdym konkretnym przypadku należy rozważyć, jakie skutki wywołała ugoda sądowa. W opracowaniu przedstawiono także tryby podważenia ugody sądowej w zależności od etapu postępowania, w którym ugoda ta została zawarta.

Niniejsza publikacja stanowi zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego 16 listopada 2011 r. i uwzględnia stan prawny na dzień 1 kwietnia 2012 r.

Wprowadzenie jest także miejscem, w którym chciałbym złożyć serdeczne podziękowania mojemu promotorowi, Panu Profesorowi dr. hab. Kazimierzowi Zawadzie za opiekę naukową i cenne uwagi pomocne przy opracowaniu niniejszej rozprawy, a także recenzentom rozprawy doktorskiej, Pani Profesor dr hab. Bogusławie Gneli i Panu Profesorowi dr. hab. Andrzejowi Mączyńskiemu za życzliwe recenzje, które wpłynęły na kształt opublikowanej rozprawy.